Ndikimi i Islamit nė gjeografi
Nga: Prof. Dr. Muhammed Mahmud Es-Sefjad
profesor i gjeografisė nė Universitetin Anju-Shems nė Kajro
Pėrktheu:
|Shyqri Xhibo, inxh. dipl.
Gjeografia ka qenė disiplina e parė shkencore, sė cilės arabėt dhe
myslimanėt i kanė kushtuar rėndėsi tė posaēme. Nga lėmia e
gjeografisė janė shkruar shumė vepra.
Nuk dėshiroj kėtu tė flasė mbi zhvillimin historik tė gjeografisė
arabe,as pėr veprat e mėdha qė kanė shkruar gjeografėt arabė dhe
myslimanė me tė cilat e kanė begatuar trashėgiminė kulturore tė
njerėzimit nė kėtė disiplinė shkencore.
Kėto vepra shkencore,si dhe shumė instrumente tė navigacionit dhe
harta gjeografike, i kanė shfrytėzuar lundruesit evropian nė
udhėtimet e tyre rreth botės dhe nė zbulimin e hulumtimin e pjesėve
tė ndryshme tė planetit tonė.
Gjeografia - nevojė pėr arabėt
Interesimi i arabėve pėr gjeografi, nė masė tė madhe, ėshtė fryt i
mesit nė tė cilin kanė jetuar. Aktiviteti i tyre i parė ka qenė nė
shkretėtirė. Ajo i ka detyruar tė mbledhin sa mė shumė shėnime
(informata) gjeografike. Lėvizja nė shkretirė ka qenė shumė e
vėshtirsuar dhe gati e pamundur po qė se nuk ka pasur shėnime tė
duhura mbi yjet dhe trupat e tjerė qiellorė,tė cilėt arabėve u kanė
shėrbyer si mjete tė vetme tė orientimit nė hapėsirė. Edhe si blegtor
ata kanė qenė tė detyruar tė njohin rrethin e afėrt dhe tė largėt,qė
tė mund tė gjejnė burime tė reja tė ujit dhe kullosa tė begatshme.
Poezia paraislame arabe pėrfshin shumė fakte gjeografike dhe
pėrshkruan shumė dukuri,ngjarje nė shkretėtirė dhe,si e tillė,ajo
ėshtė bėrė njėri prej burimeve tė rėndėsishme tė gjeografisė arabe.
Nė poezinė paraislame hasim nė shumė emra tė rrafshinave,tė
burimeve,tė bjeshkėve,tė kodrave dhe tė vendeve historike. Vetėm njė
shikim nė shtatė apo dhjetė "muallaka" tregon se sa rėndėsi i kanė
kushtuar arabėt gjeografisė dhe rrethit nė tė cilėn kanė jetuar. Kėto
njohuri gjeografike janė pėrcjellur brez pas brezi. Kultivimi i
poezisė ka qenė diē mė hyjnore,sė cilės arabėt, gjatė shekujve, i
kanė kushtuar rėndėsi tė madhe. Pėr kėtė arsye nuk duhet tė habitemi
nėse gjeografinė e gjejmė nė mes tė disciplinave shkencore me tė
cilat, zakonisht, janė marrė filozofėt. Al-Asmei (shek. 8) ka qenė
filozof i madh, por njėkohėsisht ka qenė edhe gjeograf i madh. Lidhja
e filoyofisė me gjeografinė ėshtė mbajtur deri nė kohėn e re. Kjo
shifet edhe te Al-Zubejdi nė fjalorin e tij tė madh "tagj al-ans".
Islami zgjon interesimin pėr gjeografi
Islami ėshtė paraqitur nė shekullin e shtatė dhe, vetėm pas dy
shekujve, Shteti Islam ka pėrfshirė njė territor tė madh nė
kontinentin e Azisė dhe tė Afrikės. Ky zgjerim i Shtetit Islam ka
shtuar nevojėn e interesimit mė tė madh pėr gjeografinė e territoreve
tė ēliruara. Ky interesin ka qenė nevojė nga aspekti politik,
administrativ dhe tregėtar me qėlim qė tė njihen vendet e ēliruara,
rrugėt dhe largėsia e disa regjioneve tė njė shteti kaq tė madh.
Ndėrsa,para kėsaj edhe haxhi, njėri nga shtyllat e islamit, ka
paraqitur nevojėn e njohjes sė rrugėve tokėsore dhe detare deri nė
Mekke dhe Medine. Njėkohėsisht Haxhi ka qenė edhe faktor shumė me
rėndėsi pėr zgjerimin e marrėdhėnieve dhe pėr kėmbimin e mendimeve
mes myslimanėve. Mekkeja u bė qendėr nė tė cilėn mblidheshin me
dhjetėra mijėra myslimanė tė nacionaliteteve tė ndryshme nga mbarė
bota. Mes tyre ka pasur udhėpėrshkrues,tė cilėt kanė shkruar
udhėpėrshkrime me vlerė tė pėrhershme.
Arabėt dhe trashėgimia e vjetėr kulturore
Me zgjerimin e shtetit islam,myslimanėt kanė ardhur nė kontakt me
kulturėn dhe civilizimin greko-romak, prej sė cilės, edhe pse ishte e
bazuar nė idhujtari, kanė arritur tė veēojnė ato vlera tė cilat nuk
kanė qenė nė kundėrshtim me ideologjinė islame.
Puna kėrkimore-shkencore para paraqitjes sė islamit ishte nė rėnie tė
vazhdueshme. Shkencėtarėt grek dhe ata qė kanė pranuar filozofinė e
tyre nuk kanė arritur t'i kėnaqin filozofėt-teologė krishter nė
shekujt e parė tė krishterizmit. Arabėt,me formimin e shtetit tė tyre
e kanė ringjallur filozofinė greke, shkencėn dhe kulturėn dhe kėshtu
kanė vėnė lidhje nė mes tė kulturės sė vjetėr e tė pasur me tė
arriturat e reja shkencore. Grekėt kanė qenė popull i civilizuar dhe
me kulturė, romakėt kanė qenė luftėtar dhe pushtues, ndėrsa
myslimanėt i kanė pasur qė tė tė dy kėto veti. Myslimanėt kanė
krijuar shtet tė madh,i cili ka qenė i mbėshtetur nė themelet e
sigurta me ligje dhe kulturėn qė nuk ka qenė e kėnaqur vetėm me ate
lokale, por ka pranuar tė arriturat kulturore tė popujve tjerė,tė
cilėt i kanė paraprirė historisė sė njerėzimit. Me ēlirimin e Sirisė
arabėt kanė ardhur nė kontakt me krishterėt nestorian, mbrojtės tė
njohurive tė vjetra dhe,prej tyre,kanė marrė dhe pėrkthyer shumė
vepra greke dhe njohuri tė popujve lindorė.
Pas ēlirimit kanė filluar punėn kėrkimore-shkencore. Halifėt prej
dinastisė Abbasite kanė meritė tė madhe pėr to. Ata kanė pėrkrahur
kėtė punė kėrkimore-shkencore kėshtu qė nė gjuhėn arabe janė
pėrkthyer veprat mė tė njohura dhe mė tė mėdha,tė shkruara nė gjuhė
tė tjera. Nė kėtė aspekt kanė qenė tolerant deri nė kufi tė fundit.
Ata kanė shfrytėzuar njohuritė nga tė gjitha vendet e botės,pa marė
parasysh pėrkatėsinė e tyre fetare dhe nacionale. Kulminacionin e vet
kjo punė shkencore e ka arritur nė kohėn e halifit Al-Me'mun. Flitet
se pėrkthyesve ua ka paguar me ari peshėn e veprės sė pėrkthyer.
Bizantinasit janė ēuditur me kėmbėguljen e myslimanėve qė,nė kuadėr
tė ndonjė kontrate,t'iu jepet edhe ndonjė vepėr greke.
Duke iu falėnderuar aktivitetit pėrkthyes tė myslimanėve, shumė
dorshkrime greke janė ruajtur nga shkatėrrimi kėshtu qė pėrkthimi nė
kėto suaza u bė njėsoj e rėndėsishme sikurse edhe krijimtaria
origjinale. Fati ka qenė qė shkenca greke ka qenė shumė e zhvilluar
nė Siri kur atė e kanė ēliruar arabėt, kėshtuqė pėrkthyesit
gjerėsisht I kanė sqaruar tekstet mė pak tė qarta greke dhe,nė kėtė
mėnyrė,i kanė lehtėsuar shkencėtarėve tė perėndimit qė mė lehtė tė
kuptojnė dhe tė thellohen.
Nė kėtė mėnyrė myslimanėt kanė ruajtur ato vlera nė tė cilat sot
mbėshtetet kultura dhe civilizimi evropian, kanė ruajtur civilizimin
dhe kulturėn greke e me kėtė edhe lidhjen nė mes tė sė kaluarės dhe
tė sotmes sė Evropės.
Nga: Prof. Dr. Muhammed Mahmud Es-Sefjad
profesor i gjeografisė nė Universitetin Anju-Shems nė Kajro
Pėrktheu:
|Shyqri Xhibo, inxh. dipl.
Gjeografia ka qenė disiplina e parė shkencore, sė cilės arabėt dhe
myslimanėt i kanė kushtuar rėndėsi tė posaēme. Nga lėmia e
gjeografisė janė shkruar shumė vepra.
Nuk dėshiroj kėtu tė flasė mbi zhvillimin historik tė gjeografisė
arabe,as pėr veprat e mėdha qė kanė shkruar gjeografėt arabė dhe
myslimanė me tė cilat e kanė begatuar trashėgiminė kulturore tė
njerėzimit nė kėtė disiplinė shkencore.
Kėto vepra shkencore,si dhe shumė instrumente tė navigacionit dhe
harta gjeografike, i kanė shfrytėzuar lundruesit evropian nė
udhėtimet e tyre rreth botės dhe nė zbulimin e hulumtimin e pjesėve
tė ndryshme tė planetit tonė.
Gjeografia - nevojė pėr arabėt
Interesimi i arabėve pėr gjeografi, nė masė tė madhe, ėshtė fryt i
mesit nė tė cilin kanė jetuar. Aktiviteti i tyre i parė ka qenė nė
shkretėtirė. Ajo i ka detyruar tė mbledhin sa mė shumė shėnime
(informata) gjeografike. Lėvizja nė shkretirė ka qenė shumė e
vėshtirsuar dhe gati e pamundur po qė se nuk ka pasur shėnime tė
duhura mbi yjet dhe trupat e tjerė qiellorė,tė cilėt arabėve u kanė
shėrbyer si mjete tė vetme tė orientimit nė hapėsirė. Edhe si blegtor
ata kanė qenė tė detyruar tė njohin rrethin e afėrt dhe tė largėt,qė
tė mund tė gjejnė burime tė reja tė ujit dhe kullosa tė begatshme.
Poezia paraislame arabe pėrfshin shumė fakte gjeografike dhe
pėrshkruan shumė dukuri,ngjarje nė shkretėtirė dhe,si e tillė,ajo
ėshtė bėrė njėri prej burimeve tė rėndėsishme tė gjeografisė arabe.
Nė poezinė paraislame hasim nė shumė emra tė rrafshinave,tė
burimeve,tė bjeshkėve,tė kodrave dhe tė vendeve historike. Vetėm njė
shikim nė shtatė apo dhjetė "muallaka" tregon se sa rėndėsi i kanė
kushtuar arabėt gjeografisė dhe rrethit nė tė cilėn kanė jetuar. Kėto
njohuri gjeografike janė pėrcjellur brez pas brezi. Kultivimi i
poezisė ka qenė diē mė hyjnore,sė cilės arabėt, gjatė shekujve, i
kanė kushtuar rėndėsi tė madhe. Pėr kėtė arsye nuk duhet tė habitemi
nėse gjeografinė e gjejmė nė mes tė disciplinave shkencore me tė
cilat, zakonisht, janė marrė filozofėt. Al-Asmei (shek. 8) ka qenė
filozof i madh, por njėkohėsisht ka qenė edhe gjeograf i madh. Lidhja
e filoyofisė me gjeografinė ėshtė mbajtur deri nė kohėn e re. Kjo
shifet edhe te Al-Zubejdi nė fjalorin e tij tė madh "tagj al-ans".
Islami zgjon interesimin pėr gjeografi
Islami ėshtė paraqitur nė shekullin e shtatė dhe, vetėm pas dy
shekujve, Shteti Islam ka pėrfshirė njė territor tė madh nė
kontinentin e Azisė dhe tė Afrikės. Ky zgjerim i Shtetit Islam ka
shtuar nevojėn e interesimit mė tė madh pėr gjeografinė e territoreve
tė ēliruara. Ky interesin ka qenė nevojė nga aspekti politik,
administrativ dhe tregėtar me qėlim qė tė njihen vendet e ēliruara,
rrugėt dhe largėsia e disa regjioneve tė njė shteti kaq tė madh.
Ndėrsa,para kėsaj edhe haxhi, njėri nga shtyllat e islamit, ka
paraqitur nevojėn e njohjes sė rrugėve tokėsore dhe detare deri nė
Mekke dhe Medine. Njėkohėsisht Haxhi ka qenė edhe faktor shumė me
rėndėsi pėr zgjerimin e marrėdhėnieve dhe pėr kėmbimin e mendimeve
mes myslimanėve. Mekkeja u bė qendėr nė tė cilėn mblidheshin me
dhjetėra mijėra myslimanė tė nacionaliteteve tė ndryshme nga mbarė
bota. Mes tyre ka pasur udhėpėrshkrues,tė cilėt kanė shkruar
udhėpėrshkrime me vlerė tė pėrhershme.
Arabėt dhe trashėgimia e vjetėr kulturore
Me zgjerimin e shtetit islam,myslimanėt kanė ardhur nė kontakt me
kulturėn dhe civilizimin greko-romak, prej sė cilės, edhe pse ishte e
bazuar nė idhujtari, kanė arritur tė veēojnė ato vlera tė cilat nuk
kanė qenė nė kundėrshtim me ideologjinė islame.
Puna kėrkimore-shkencore para paraqitjes sė islamit ishte nė rėnie tė
vazhdueshme. Shkencėtarėt grek dhe ata qė kanė pranuar filozofinė e
tyre nuk kanė arritur t'i kėnaqin filozofėt-teologė krishter nė
shekujt e parė tė krishterizmit. Arabėt,me formimin e shtetit tė tyre
e kanė ringjallur filozofinė greke, shkencėn dhe kulturėn dhe kėshtu
kanė vėnė lidhje nė mes tė kulturės sė vjetėr e tė pasur me tė
arriturat e reja shkencore. Grekėt kanė qenė popull i civilizuar dhe
me kulturė, romakėt kanė qenė luftėtar dhe pushtues, ndėrsa
myslimanėt i kanė pasur qė tė tė dy kėto veti. Myslimanėt kanė
krijuar shtet tė madh,i cili ka qenė i mbėshtetur nė themelet e
sigurta me ligje dhe kulturėn qė nuk ka qenė e kėnaqur vetėm me ate
lokale, por ka pranuar tė arriturat kulturore tė popujve tjerė,tė
cilėt i kanė paraprirė historisė sė njerėzimit. Me ēlirimin e Sirisė
arabėt kanė ardhur nė kontakt me krishterėt nestorian, mbrojtės tė
njohurive tė vjetra dhe,prej tyre,kanė marrė dhe pėrkthyer shumė
vepra greke dhe njohuri tė popujve lindorė.
Pas ēlirimit kanė filluar punėn kėrkimore-shkencore. Halifėt prej
dinastisė Abbasite kanė meritė tė madhe pėr to. Ata kanė pėrkrahur
kėtė punė kėrkimore-shkencore kėshtu qė nė gjuhėn arabe janė
pėrkthyer veprat mė tė njohura dhe mė tė mėdha,tė shkruara nė gjuhė
tė tjera. Nė kėtė aspekt kanė qenė tolerant deri nė kufi tė fundit.
Ata kanė shfrytėzuar njohuritė nga tė gjitha vendet e botės,pa marė
parasysh pėrkatėsinė e tyre fetare dhe nacionale. Kulminacionin e vet
kjo punė shkencore e ka arritur nė kohėn e halifit Al-Me'mun. Flitet
se pėrkthyesve ua ka paguar me ari peshėn e veprės sė pėrkthyer.
Bizantinasit janė ēuditur me kėmbėguljen e myslimanėve qė,nė kuadėr
tė ndonjė kontrate,t'iu jepet edhe ndonjė vepėr greke.
Duke iu falėnderuar aktivitetit pėrkthyes tė myslimanėve, shumė
dorshkrime greke janė ruajtur nga shkatėrrimi kėshtu qė pėrkthimi nė
kėto suaza u bė njėsoj e rėndėsishme sikurse edhe krijimtaria
origjinale. Fati ka qenė qė shkenca greke ka qenė shumė e zhvilluar
nė Siri kur atė e kanė ēliruar arabėt, kėshtuqė pėrkthyesit
gjerėsisht I kanė sqaruar tekstet mė pak tė qarta greke dhe,nė kėtė
mėnyrė,i kanė lehtėsuar shkencėtarėve tė perėndimit qė mė lehtė tė
kuptojnė dhe tė thellohen.
Nė kėtė mėnyrė myslimanėt kanė ruajtur ato vlera nė tė cilat sot
mbėshtetet kultura dhe civilizimi evropian, kanė ruajtur civilizimin
dhe kulturėn greke e me kėtė edhe lidhjen nė mes tė sė kaluarės dhe
tė sotmes sė Evropės.