100 vjet Pavarësi, 100 vjet shtet, 100 vjet dritë!

Shqipëria këto ditë duket sikur është mbjellë me flamuj të përmasave të ndryshme, që nga ato në gjokset e fëmijëve e deri tek ata dhjetëra e qindra metroshët në fasadat e ndërtesave. Si lulëkuqet në fushat e arat e mbjella me grurë, mbijnë nga toka, nga tarracat e pallateve, nga dritaret e shtëpive, nga kabinat e xhamat e makinave, kudo e ngado ku marrin frymë shqiptarët. Në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi dhe në diasporë. Palët e kuqe me flatrat e zeza të shqiponjës valviten nga flladet e haresë festive gjithëkombëtare, nga era e mbarë e demokracisë dhe lirisë. Kosovarët u kanë hipur kuajve dhe në rrugën e Isa Buletinit po marshojnë drejt Vlorës, ku u ngrit flamuri i Pavarësisë. "Shota" vjen nga Zvicra me kalë të bardhë.

Ardhsh e bardhë, "Shota"! Me qindra e mijëra shqiptarë të tjerë nga kontinenti dhe tej kontinentit u kanë hipur avionëve, trageteve, trenave e makinave për të marrë pjesë në festën jubilare. Dhe të gjithë i dallon nga larg simboli kombëtar, flamuri me shqiponjën dykrenare. Është shprehje e paparë e aktivizimit të ndjenjës së përkatësisë dhe amplifikimi i krenarisë kombëtare. Në këtë përvjetor të pavarësisë shqiptarët kanë nevojë të festojnë kudo frytin e përpjekjeve të tyre historike, që të jetojnë së bashku të lirë dhe në paqe. Meqë mjaft politikanë, historianë, gazetarë dhe opinionbërës vazhdojnë ende këto ditë debatin rreth ngjarjeve dhe personaliteteve historike, se edhe janë atje ku janë për të bërë detyrën e tyre, po mundohem të jap disa mendime modeste. Ngasjen e mora kryesisht nga shprehja e një ish-diplomati në një mexhilis të fjalës, ku njëri i binte gozhdës dhe tjetri patkoit, i cili u shpreh se ne kemi 100 vjet pavarësi, por jo 100 vjet shtet.

Bëjmë mirë që e rifreskojmë memorien në 100-vjetorin e Pavarësisë, por do të ndiheshim më mirë t'u mëshonim traditave tona kulturore dhe ta ushqenim krenarinë me mushtin e bëmave më të mira. Përsa i përket historisë mbroj mendimin se vlerësimi i ngjarjeve dhe personaliteteve epokale shpesh kalon nëpër një skemë trinome (pak a shumë si triada hegeliane): Në fillim sundon apoteza (mitizimi, kulti, apologjia); pastaj vjen anatema (një mohim pak a shumë rrënjësor); dhe në fazën e tretë fillon sinteza e elementeve racionalë të dy etapave të para. Nga lartësia e 100 vjetëve të shtetit tonë të pavarur, normalisht do të ishte mirë që shoqëria shqiptare në tërësi e veçanërisht historianët, politikanët, sociologët, gazetarët, intelektualët dhe opinionbërësit të aplikonin fazën e tretë të skemës.

Mirë bëjmë që evidentojmë dobësitë tona, gabimet e herë-herë edhe marrëzitë tona, por nuk bën tani në apogjeun e festës. Dihet se nga lartësitë e mëdha syrit i hapet horizont më i gjerë shikimi, ku shquhen më qartë majat më të larta e më të shndritshme të relievit. I kënaqur nga lartësia ku ka mbërritur, nga hapësira e madhe që shpaloset para tij dhe misteri se çfarë ka më tej e më lart, njeriu nuk e vë në mundim arsyen të mendojë çfarë ka e çfarë fshihet më poshtë, nën mjegullat e padukshme, të cilat do të ngurtëzohen e fosilizohen me kalimin e viteve. Tek lexojmë në faqet e shtypit, dëgjojmë e shikojmë në ekranet e mediave analiza, gjykime dhe refleksione kontradiktore me një densitet të jashtëzakonshëm për pavarësinë dhe shtetin e 100 vjetëve, gjithkush thotë me vete: a nuk do të ishte më mirë të vështrojmë ç'kemi arritur, të gëzojmë për to, të festojmë për 100 vjetët pavarësi dhe shtetin tonë, ishte si ishte, duke menduar e ëndërruar më shumë për të nesërmen, siç bëjmë në familje, që në ditë të shënuara gëzojmë e festojmë sikur s'kemi pasur halle kurrë? A nuk është e mundur që të bëjmë 10 ditë pushim ne shqiptarët nga sherret, thashethemet, mallkimet dhe helmatisja e mjedisit festiv?

Të paktën t'ua lëmë këtë të drejtë brezave të rinj, që të gëzojnë e festojnë në skenën e hapur të historisë, ku ende s'janë bërë as autorë dhe as aktorë të saj. 100 vjet janë kohë e mjaftueshme që gjërat të kenë zënë vendin e vet, distancë e mjaftueshme për të mos u ndikuar nga autoriteti i përkohshëm i ngjarjeve e personaliteteve. Janë mjaftueshëm që gjykimi dhe memoria të jenë çliruar nga temperatura e pasioneve dhe emocioneve. Mirëpo kjo duket e pamundur midis nesh. Kujt i duhet aq shumë sot në këtë atmosferë festive dilema: 100 vjet pavarësi apo 100 vjet shtet? Kujt i duhen sot analiza emocionale dhe nervoze për shkak të neurozave ideologjike apo bindjeve partiake? Gjërat duhen parë me syrin e sotëm, por e shkuara s'mund të gjykohet me këndvështrimin e sotëm. Të shikojmë pa syze relievin historik. Majat dhe kodrat janë atje, të paprekura, të ndritura. Historiani më i mirë është populli.

Ai nuk mban shënime, ai ka syrin e zhveshur, indiferent ndaj trukeve, ambicieve dhe intrigave politike për pushtet, ka kujtesën e vet emocionale dhe ngjit pareshtur shkallët e përparimit. Kush i dëgjon "kompetentët" e historiografisë, të politikës apo të diplomacisë, që para syve tanë, barazojnë kohën e Zogut me kohën e Enverit dhe me atë të Berishës? Ata që vënë shenjën e barazisë midis Zogut, Enverit dhe Berishës janë sa miopë aq edhe sharlatanë. Çdo njeriu syçelur i vjen habi se si mund ta rrënojë kaq shumë veten akademiku Rexhep Qose, i cili, shpreh aq hapur e aq qartë qëndrimin e simpatinë ndaj regjimit totalitar gati gjysmëshekullor të Enver Hoxhës. Në të vërtetë nuk kishte ndonjë gjë kaq befasuese në intervistën e tij në "Top Channel", sepse nuk është hera e parë që ai e ka lënë të nënkuptuar simpatinë e tij historike lidhur me regjimin e Enver Hoxhës, por dukej hapur se ai mezi e priste këtë rast.

Në listën e pafundme të bëmave të mira të diktatorit Hoxha dhe regjimit të tij ishin edhe disa asortimente që edhe komunistit më fanatik do t'i dukeshin të stisura, si: "regjimi i Enver Hoxhës i nxori shqiptarët nga varfëria". Mesa duket syzet akademiko-ideologjike ia përmbysin gjërat zotit Qose, pasi çdo shqiptar e di se regjimi i Enver Hoxhës i la në mes të një varfërie biblike. Petro Marko në librin e tij "Intervistë me vetveten (Retë dhe gurët)", duke treguar për djalin e tij, që u dënua nga regjimi për agjitacion dhe propagandë, tregon një episod: Në një nga ato marshimet për edukimin revolucionar, që bënin shkollarët dhe studentët, djali i vet dhe një shok i tij, i biri i një ofiqari të lartë për kohën, fjetën tek një familje patriote dhe me partishmëri të lartë (s'mund të flinte gjetiu djali i ofiqarit) në fshatin Shën Gjergj të Tiranës.

Gjatë bisedës me kryefamiljarin e moshuar, kur fjala lëvizi në brazdën e politikës, për çudinë e tyre, ai u tha se në kohën e Zogut kishin të paktën bukë e bulmet për të mbushur barkun, kurse në kohën e atëhershme (të socializmit) nipat e mbesat e tij nuk ngopnin barkun me bukë dhe më shpesh hanin përshesh me ujë. Një të riu sot, i cili nuk ka jetuar as kohën e Zogut dhe as atë të Enverit, kjo i mjafton dhe nuk i duhen fjalët patetike të nostalgjikëve enveristë. Një xhevair tjetër akademik i zotit Qose është edhe deklarimi i tij lidhur me Shqipërinë dinjitoze në planin ndërkombëtar, duke kapërcyer koston e izolimit total, me të cilin u gatua dhe u pagua ky "dinjitet", që për më tepër ishte i rrejshëm e nuk i lipsej kujt.

Vlerësimi i një ngjarjeje, periudhe a personazhi të së shkuarës mbi bazë metodash, kriteresh e vlerash të ditëve të sotme, është një gjest shumë trashaman. Por është çmenduri që mbi bazë metodash, kriteresh, vlerash të ditëve të shkuara, të bësh vlerësimin e ngjarjeve dhe personaliteteve të sotme. Analizat dhe komentet e shumta të këtyre ditëve, që ndanin 100 vjet Pavarësi nga 100 vjet të një shteti të dobët, inekzistent dhe përgjithësisht diktator, u bëjnë iso teoricienëve dashakeq të Shqipërisë, që thonë se shqiptarët nuk kanë aftësi qeverisëse. Historia moderne e shtetformimit dhe qeverisjeve shqiptare, sidomos pas krijimit të shtetit shqiptar të pavarur, me gjithë njëfarë kurbe të deformuar dhe disa bilanceve të hidhura, ka dëshmuar nivel të admirueshëm të aftësive shtetformuese dhe të pjekurisë politiko-qeverisëse.

Fan Noli nxirrte në pah virtytet e larta të popullit shqiptar, si i vetmi në botë me prift kryeministër, në një vend me shumicë myslimane. Ndërsa Mbreti Zog bënte ndërrimin e emrit nga Ahmed në Ahmet, për të qenë më afër edhe shqiptarëve të krishterë, jo vetëm myslimanëve dhe nuk pranonte të hartonte një ligj për dëbimin e hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore. Harmonia midis tri besimeve fetare e të tjera si këto janë vlera qytetërimi, shtetformimi dhe mirëqeverisjeje. Këto mund të duken gjëra të vogla dhe është e vërtetë që për shqiptarët janë të tilla, por mbeten të pazgjidhura për vende të fuqishme dhe të zhvilluara. Në Lindje të Mesme shkaktojnë ende viktima të pafajshme, rrezik për paqen dhe rendin botëror, ndërsa shteti i porsakrijuar federativ i Evropës do të ishte jashtë rrezikut dhe në ekuilibër sikur të mund të trajtonte njësoj jugorët me veriorët.

Ndërsa nihilistët e padurueshëm në këtë aspekt, na thonë tërthorazi se kombit tonë nuk u përshtatet demokracia, reminishencë e regjimit diktatorial, krerët e të cilit, gjatë proceseve demokratizuese, na thonin se demokracia do t'ia shesë vendin imperializmit amerikan dhe NATO-s. Me galloshet e vjetra nuk ecet nëpër rrugët e demokracisë, si historianët e tipit Milo, të cilët e shikojnë historinë sipas leksionit model të diktatorit për kryengritjen e Haxhi Qamilit dhe as me historianët e rinj, që dalin nga akademia e politikanëve të rinj socialistë. Historia është bardhezi.

Kush bën keq dënohet prej saj, kush bën mirë lartohet. Shqiptarët sot, pavarësisht nga disa mangësi, të kushtëzuara edhe nga rrethanat rajonale e ndërkombëtare, e kanë të qartë dhe e kanë provuar se demokracia pluraliste është sistemi më i mirë politik, organizimi më i përkryer i shoqërisë njerëzore deri sot në funksion të zhvillimit, begatimit të individëve, respektimit dhe zbatimit të të drejtave dhe lirive themelore të garantuara nga institucionet, pavarësisht nga ndonjë arritje e pamjaftueshme, që gjithsesi e ka justifikuar përzgjedhjen e saj si model. Por ajo ka qenë dhe mbetet edhe sistemi më dinamik i korrigjimit të projektuar dhe vetëkorrigjimit në zhvillim e sipër. Është pikërisht kjo e fundit, së cilës duhet t'i mëshojmë ne opinionistët, domethënë duke parë së pari nga vetja, duke dhënë modelin, pastaj të kemi të drejtën ta ftojmë publikun të na ndjekë. Ne nuk mund të mos vërejmë dhe të konfirmojmë se ekziston demokracia, se ne kemi ditur të përthithim përvojën e vendeve me demokraci të zhvilluar, të krijojmë standarde të avancuara demokratike, institucionet dhe rregullat demokratike, por nuk kemi mundur ende t'i bëjme ato tonat.

Rregullat demokratike vazhdojnë të mbeten disi jashtë nesh dhe jashtë "mënyrës tonë të të bërit të gjërave". Të gjithë jemi dakord në princip dhe luftojmë për më shumë të drejta demokratike, por kur bëhet fjalë për detyrimet që një regjim demokratik imponon, pjesa dërrmuese e shoqërisë mundohet t'i evitojë ato. Shumë pak duan të pranojnë faktin që ekzistenca e një të drejte është vetëm njëra anë e monedhës, sepse ana tjetër ka të bëjë me detyrimin për të zbatuar dhe implementuar këtë të drejtë. Në Shqipërinë tonë bëhen shumë protesta, greva, manifestime për të kërkuar të drejtat demokratike, por shumë pak e analizojnë vetveten për të parë se sa demokratë janë ata vetë.

Të jesh një qytetar, që "meriton" një regjim demokratik, nënkupton një vetëdijësim për respektimin e rregullave demokratike në tërësi dhe jo vetëm të atyre rregullave që të leverdis të respektosh në një moment të caktuar. Nëse do të analizonim mënyrën e sjelljes së shumicës prej nesh në jetën tonë të përditshme, do të arrijmë në konkluzionin që pjesa dërrmuese nuk janë "demokratë", domethënë qytetarë që respektojnë detyrimet që rrjedhin nga një sistem demokratik dhe veprojnë si të tillë. Është vesi ynë ky që në çdo rast justifikojmë veten. Rasti më evident, është rasti i mosvotimit të tri ligjeve nga opozita jonë, për të përmbushur kriteret e statusit, me pretekstin e Fierit… Një pjesë e mirë e shqiptarëve i motivon këto sjellje gjoja në bazë të imponimit që i vjen nga një shoqëri dhe ambient që nuk të lejon të veprosh si një demokrat i vërtetë.

Por unë dua të them se ky është një justifikim pa vlerë, sepse të duash dhe të kërkosh me kaq ngulm të drejta demokratike dhe një regjim demokratik, do të thotë që në jetën e përditshme të secilit prej nesh nuk mund të njihen sjellje dhe veprime përpos atyre demokratike. Përndryshe do të arrinim në konkluzionin se ne jemi një shoqëri tërësisht jodemokratike dhe një mungesë e tillë demokratësh nuk ka se si mos të pasqyrohet edhe në sferën politike. Ajo që unë mendoj se është më e rëndësishme, të gjithë duhet të biem dakord në faktin se në Shqipërinë tonë është më e fortë rezistenca ndaj zbatimit të atyre rregullave dhe parimeve demokratike formale, sesa rezistenca që ne u bëjmë praktikave jodemokratike, jo vetëm në sferën politike, por edhe në nivel shoqëror. Për këtë arsye në një kontekst të tillë bëhet shumë i vështirë përfundimi i procesit të tranzicionit dhe konsolidimi i demokracisë.

Mund të arrijmë një rezultat të tillë kur të kemi një përmbysje të raportit të mësipërm dhe ku rezistenca ndaj praktikave jodemokratike të jetë më e fortë dhe gjerësisht më e mbështetur në krahasim me rezistencën që i bëjmë parimeve dhe rregullave bazë të demokracisë. Rritja e vetëdijes demokratike të shqiptarëve, hyrja me vetëbesim në tregje ndërkombëtare dhe përfshirja e gjerë e diasporës në ndërtimin e vendit do të hapin shtigje edhe më të gjera që shqiptarët të japin kontributin e tyre edhe për përparimin e qytetërimeve botërore, siç kanë bërë tradicionalisht në shekuj, përsëri si luftëtarë të pashoq e të paepur dhe udhëheqës të natyrshëm e të sprovuar. Këtë radhë "lufta" nuk do të jetë në rolin e një perandori romak apo komandanti në Perandorinë Otomane, por për të përçuar forcën dhe vlerat më të mira të popullit tonë, pjesë e "veçantisë shqiptare".

Bile t'u tregojë popujve të tjerë sesi një vend që dëshiron lirinë me çdo kusht, mund t'u rezistojë kohërave dhe të fitojë, kundër të gjitha shanseve, si rrallë të tjerë; të jetë shembull sesi një komb mund të krijohet natyrshëm në malet e veta për qindra vite para se të realizohet si shtet, ndërsa historia ka treguar se të tjerë krijohen si monarki dhe pas qindra vitesh akoma përpiqen të krijohen si kombe; sesi fisnikëria dhe optimizmi i tij mbeten gjallë edhe pas një prej diktaturave më të ashpra të shekullit XX; sesi trajtoi e ndihmoi njësoj robërit gjermanë me hebrenjtë gjatë Luftës e Dytë Botërore, me të njëjtën dhemshuri që Nënë Tereza ndihmonte njerëzit e varfër në të gjithë botën.

Ne shqiptarët me garanci do të japin kontribut të vlefshëm në botë, duke përparuar më shpejt ekonomikisht dhe duke forcuar institucionet demokratike. Në këtë përvjetor të pavarësisë jemi në pozitën më të favorshme të mundshme në histori dhe duhet të përfitojmë nga kjo mundësi e rrallë që mbase përbën një "anomali" historike për ne, për të siguruar një të ardhme më të sigurtë. Jam i sigurtë se që sot e tutje shqiptarët e të gjitha vendeve do të bashkohen, në radhë të parë me dijet dhe aftësitë e tyre. /BS/