Feja ne Shqiperi

Feja ka luajtur një rol të dorës së parë në mbijetesën e kombit shqiptar në po atë shkallë si për disa popuj të tjerë të lashtë si armenët dhe hebrenjtë. Ishte krishterimi ai që i dha një identitet më të fortë popullit shqiptar në kohën e dyndjeve barbare dhe osmane duke u kthyer në një vend të shenjtë në kohën e Skënderbeut pasi e mbrojti krishterimin në kohën (shek. XV) kur papa dhe patriku kacafyteshin. Ishte feja Islame që i dalloi shqiptarët kur politika sllavizuese dhe helenizuese e fqinjëve synonin përvetësimin dhe përfitimin e trojeve shqiptare. Flaka morale e përbashkët për klerin shqiptar të të gjitha besimeve ishte ajo e një zelli apostolik të lashtë gërshetuar me një ndjenjë atdhetare të zjarrtë.

Besimi krishter në trevat shqiptare

Krishterimi është apostolik, d.m.th ai është përcjellë tek arbërit direkt nga goja e vetë apostujve të Jezus Krishtit dhe filloi të përhapej në Iliri që në shek. I-rë të e.s. si fe e ligjshme. Apostulli Pal rreth vitit 57 shkruan “Kështu prej Jeruzalemit e përqark e deri në Iliri kam kryer shërbimin e ngjalljes se Krishtit, duke u përpjekur të ungjillëzoj atje ku nuk ishte i njohur emri i Krishtit”.. Përveç Palit në trevat ilire kanë predikuar edhe shumë shenjtorë të tjerë dhe prej këtej kanë kaluar në hapësirën ballkanike nëpërmjet rrugës Egnatia duke hyrë në Durrës (Dyrrachium) për të kaluar në lindje. Dokumentet tregojnë se në Durrës, në vitin 58 ka pasur 60 familje të krishtera.

Në Iliri nisin aktivitetin peshkopët më të hershëm të krishterë, duke filluar me peshkopin Qesar të Durrësit në vitin 70 e më pas, Shën Astin në vitin 98. Shën Asti u dënua me vdekje në vitin 116, nga perandori Trajan dhe sundimtari vendas, Agrikoli, pasi në këtë kohë Krishterimi ishte i paligjshëm dhe dënohej nga Roma.

Qendrat e para të krishtera të themeluara nga veprimtaria predikuese e apostujve dhe përkrahësve të tyre ilirë nga shekulli I deri në shekullin e IV (kur krishterimi u bë fe zyrtare) vërtetohen nëpër qytete si Durrësi, Butrinti, Onhezmi (Saranda), Jerikoja, Vlora, Apolonia, Amantia, Bylisi (Balshi), Antipatrea (Berati), Skampis (Elbasani), Scodra (Scutari, Shkodra), Albanopolis, Lyhnidi (Ohri) etj.

Ndër mozaikë e në ndërtime të vjetra kishash, si në Shën Kollin e Kurjanit në Fier, në bazilikën e Ballshit, etj janë ruajtur simbole paleokristiane (të krishterimit të vjetër) enigmatike siç janë ato të bimëve me gjethe në formë zemre (shiko mozaikët e Butrintit e gjetkë), figura e kryqit në mozaikët e Sarandës, figura e peshkut në gdhendjet e Ballshit apo në mozaikë të tillë si ai i Linit ne Pogradec e gjetkë.

Këto dëshmojnë se Iliria u bë që në fillim një nga trevat kryesore të përhapjes së fesë së krishterë për vetë lashtësinë dhe shtrirjen e madhe të popullsisë së saj, zhvillimin e madh qytetës me kryeqendra të tilla si Durrësi, Apolonia, Shkodra etj; dhe pozitën gjeopolitike mjaft të favorshme duke u qenë një korridor natyral ndërmjet lindjes dhe perëndimit si për të përçuar vlerat morale të krishterimit ashtu edhe për të transportuar ushtri dhe beteja pa fund.

Në shek. IV . Krishterimi u shpall fe shtetërore nga perandori Konstantini i Madh , u kodifikua në Bibël dhe u krijuan institucionet e tij : kishat dhe manastiret dhe njëkohësisht hierarkia (kryesia) e tij : peshkopët, kryepeshkopët, abatët dhe dioqezat e tyre me qendër në Romë. Kthimi i plotë i në Krishterim në trojet ku sot banojnë shqiptarët, u krye gjatë shekujve V-VI të e.s.

Shën Jeronimi (Hieronymus) i Ilirisë bëri përkthimin e parë të biblës latinisht ( La Vulgata) duke i dhënë botës për herë të parë librin e shenjtë në mesin e shekullit IV. Këshilli i Parë Ekumenik i Nikesë në vitin 325, ishte i pari që formuloi parimin bazë të krishterimit: “Besoj në një Perëndi, Atin e tërëfuqishëm, krijuesin e qiellit e të dheut dhe të gjithë të dukurave e të padukurave”. Shën Niketa I Dardanisë (Remesianes) është krijuesi i kryelutjes (lutjes më të lartë) së krishterimit TE DEUM LAUDAMUS (Ty zot të lavdërojmë) që vazhdon të jetë kryelutje edhe sot pas më se 15 shekujsh. Konstantini i Madh në luftë kundër fiseve barbare urdhëroi ngritjen e disa bazilikave madhështore. Tipi i këtyre bazilikave konstantiane ishte me dysheme drejtkëndëshe dhe nuk përjashtohej shtrimi i sipërfaqes së saj me mozaikë. Në anën e jashtme, ato kishin kolonada, ku sajohej hajati i kishës. Bazilika të këtij lloji janë hasur edhe në Shqipëri, në Butrint, Bylis, Antigonë, Tepe në Elbasan e ndoshta edhe gjetkë.

Strukturat kishtare në periudhën e antikitetit të vonë

Strukturat kishtare në periudhën e antikitetit të vonë ishin të organizuara mbi bazën e provincave (Dardanisë, Prevalit, Epirit të Ri dhe Epirit të Vjetër), duke pasur në krye secila një mitropolitë prej nga vareshin peshkopatat . Deri ne shekullin e VIII kisha ne Iliri ishte direkt nen varësinë Romes. Ky është shkaku qe terminologjia e kishës Shqiptare është latine ( meshe, kungate, prift, shenjt, pagëzim , peshkop, kryq, mallkim etj. Kjo për me tepër tregon se arbrit ishin këtu ne shekujt IV deri V kur u sanksionuan dukuri te tilla si gjuha e kishës etj. Pas ndarjes së perandorisë ato u përfshinë në zonën e Ilirikut lindor, varësia kishtare e të cilit ka lëvizur midis Romës dhe Kostandinopojës. Duke filluar nga gjysma e parë e shek. VIII (viti 731 pas vendimit te Leon Isaurit për ndarjen e dioqezave te lindjes nga ato te perëndimit ) hapësira Ilire (tashme te njohur si vend I arbërve) u nda ne zona qe vareshin Patrikana e Kostandinopojës dhe ne zona qe vareshin nga Roma. Mendohet qe Lumi i Matit te ketë qene vije ndarje e Bizantit nga Roma. Ndarja e kishës (se lindjes nga ajo e perëndimit) u thelluan nga procese historike dhe prezenca e galeve (para francezeve) (Karli i madh shek IX) dhe normaneve apo Anzhuineve duke sjelle përfundimisht ne vitin 1054 ndarjen zyrtare te plote. Gjate periudhës 731 deri 1054 dhe ne vazhdim, nga shqyrtimi I dokumenteve arkivore te shumte, vërehen konkurrence ndërmjet Romes dhe Kostandinopojës se kush te ketë nen influence dioqezat e Ilirisë/ Arbërisë duke arritur edhe ne beteja te përgjakshme.

Ardhja e bullgareve ne viset e Arbrit e izoloi ketë hapësire nga Patrikana por krishterimi u ruajt nga vendasit. Për me tepër mbreti I bullgareve, Borisi ne vitin 866 u pagëzua me popullin e tij ne Kishën e Ballshit ne tokat e Arberit. Bullgaret nga pagane u bene te krishtere . Borisi pas kësaj duke kuptuar rendësin e fesë ne trevat e pushtuara kërkoi te lidhej me papën e Romes për te kërkuar udhëzime për një administrim kishtar te sakte. Thuhet nga autore te ndryshëm se Borisi duhej ti drejtohej Kostandinopolit. Por kur je pagëzuar ne një vend aq te lashte si Iliria / Arbëria ku krishterimin e solli vete Pali është e natyrshme qe do ti drejtoheshe Romes si kryeqendra e pare zyrtare.

Armiqësia e Kostandinopolit me mbretërit bullgareve vazhdon dhe arrijnë kulmin ne 1018 kur Car Samueli u mund nga perandori I Bizantit Vasili II. Vasilli II riorganizoi peshkopaten e Ohrit duke vene ne krye peshkopë greke si Theogilikati ne 1100 për te synuar ne përfshirjen e te gjithë Arbërisë apo edhe te Italisë se jugut. Ndërkohe Patrikana e Romes qe u vetëquajt Papati (influence Franceze) vazhdoi deri ne vitet 1303 te intensifikoje luftën për te fituar sa me shume dioqeza ne Dalmaci dhe Arbëri me ane te Peshkopëve te Raguzës duke marre edhe disa masa ndaj disa priftërinjve (te Tivarit dhe Ulqinit viti 1167, te Tivarit 1303) qe predikonin me ritet e lindjes. Kjo behej edhe ne kuadër te uniatizimit te kishës se krishtere.

Zbarkimet e normandeve, i pari ne 1081 dhe i dyti ne 1105 si edhe kryqëzata e parë 1095 filloi te lëkundte Bizantin për unifikimin e kishës se krishtere. Pushtimi i Kostandinopojës me 1204 nga Kryqëzata e 4 dhe mbajtjen e saj për 60 vjet nen sundimin francez solli edhe murgjit franceze benediktine ne Arbërinë e viteve 1230 duke u vendosur fillimisht ne Shirgj mbi Bune dhe me vone ne Durrës dhe Shkodër pas viteve 1250 nen mbrojtjen e Karlit Anzhu. Thuhet se po ne ketë kohe u vendos edhe Urdhri Françeskaneve duke thelluar kthimin e arbërve te krishtere tek qendra e vjetër, Roma. Këto zhvillime i përkrahte edhe principata e Arbrit dhe me 1208 ka dokumente letërkëmbimi te Dhimitrit princit te Arbërisë me papa Inocentin III ku kërkohet nga papa ndihme për ushtrimin e besimit te krishtere.

Koha e Arbërisë

Ndërkohe qe papa dhe patriku luftonin ne Ballkan për hegjemoni dalin ne skene turqit osmane te cilët pushtuan Ohrin ne 1408, Tivarin (qendër qe varej nga Roma) me 1571 dhe Kostandinopojën me 1453 duke sjelle një rrenim apo nënshtrim te patrikanës. U arrit te lidhej një traktat ndërmjet Sulltan Mehmetit II dhe patrikut te ri te Patrikanës Gjergj Skalari ku u ra dakord qe mos te prisheshin kishat për tu bere xhami :martesa dhe funeralet te bëheshin ne kishe dhe to mos prishej festa e pashkëve.

Ne ketë kohe i vetmi vend i krishtere i panënshtruar dhe qe nuk i paguante asgjë Sulltanit ishte Arbëria. Gjergj Kastrioti-Skënderbeu , biri I princit te Krujës I mbiquajtur « Mbrojtës » dhe « Atlet » i Krishterimit theu për 25 vjet ushtritë osmane duke entuziazmuar boten e krishtere me bëmat e tij dhe duke marre mirënjohjen e tere bashkësisë krishtere kudo qe ndodhej . Skënderbeu dhe papa stabilizuan marrëdhënie te ngushta me synime te qarta për mbrojtjen dhe lartësimin e kishës se shenjte. Kjo lidhje e ngushte me papën dhe perëndimin i përputhej me idetë qe kishte Skënderbeu dhe fisniket e tij për fatin e Mbretërisë se Arbrit ne Ballkan dhe Evrope. Pas vdekjes se Skënderbeut Sulltani ndërmori një fushate konvertimi ne myslimane ndaj arbërve te krishtere duke përdorur paketën e privilegjeve dhe te detyrimeve dhe taksa te tilla si “defshirmeja”(takse gjaku) ku çdo familjari i merrej djali dhe nuk i kthehej kurrë për tu përdorur si jeniçer. Kjo takse shpesh I detyronte fshatra te tere te emigronin. Një pjese u konvertuan duke ndërruar vetëm emrin dhe vazhdonin ritet e tyre te krishtera fshehurazi. Njihen raste qe dokumentohen edhe nga Frang Bardhi ne vitin 1637 kur brenda një familje (vëllezër apo burrë dhe grua) janë me fe te ndryshme vetëm për te shpëtuar nga taksat apo për te përfituar privilegje.

Gjurme ne qëndresën fetare ndaj konvertimit ne fenë islame ka lëne Shpati i Elbasanit gjë qe dëshmohet ne afresket e pikturuara nga Onufri nga Neokastra (Elbasani) ne vitet 1556 ne kishën e Shën Kollit dhe atë te Shën Premtes. Ne ketë klime islamizimi, priftërinjtë Shqiptare patriote si Archbishop(?) i Durrësit, Pal Engjëlli, bashkëpunëtor i afërt i Skënderbeut doli nevoje emergjente përdormi i gjuhës shqipe ne kishe “Formula e Pagëzimit” 1462 . Është një radhë e shkurtë në gjuhën shqipe “Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit” (Unë të pagëzoj në emër t´Atit e t´birit e t´shpirtit shenjtë), e cila gjendej në një pjesë pamfleti të shkruar në gjuhën Latine.

Më vonë Pjetër Budi perkthen “Doktrina e Krishtere 1618 “Pasqyra e te rrefyerit” 1621 dhe “Rituali Roman” 1621.

Pasi perkrahu perdorimin e gjuhes shqipe ne kishe , Selia e shejte ne Rome ne 1634 vendosi qe franqeskanet te vendosen pergjithmone ne zonen e Shkodres, Zadrimes dhe Lezhes për te frenuar myslimanizmin.

Nderkohe Kisha ortodokse administruar nga patrikana autoqefale e Ohrit, qe kishte ne varesi edhe peshkopaten e Beratit, ishte e angazhuar ne mbledhjen e taksave për sulltanin dhe nga studimet shihet se patrikana ka qene nje sherbyese e zellshme ne kete drejtim Osmanet vendosen parimin fetar si te vetmin qe dallonte kombesine dhe prandaj myslimanet i quanin turq dhe te krishteret greke. Ka shume te dhena qe edhe disa qarqe extremiste helene te patrikanes kishin kohe qe e zbatonin kete kete parim te pa fe duke kerkuar helenizimin e te gjithe te krishtereve . Kuptohet qe si reaksion i kesaj por edhe për zona influence Selia e shenjte solli shume dergata ne Arberi për te riperterire krishterimin me qender Romen. Por Roma nuk synoi ne asimilimin e arberit gje qe deshmohet edhe për perkrahjen e perdorimit te gjuhes shqipe gjate predikimeve. Ketu duhet kerkuar aresyeja e orientimit perendimor drejt Romes qofte e princ Dhimitrit me 1208 qofte e Skenderbeut ne mesin e shekullit XV.

Mbledhja e « Kuvendit te Arberit » ose « Koncili i Arberit « ne Merqi te Zadrimes me 20 korrik 1703 nen kryesine e Tivarit dhe me bekimin e papa Klementit XI (qe ishte Shqiptar) mori vendime te rendesishme për konsolidimin e kishes katolike ne Shqiperi sic ishin ndalimi i fshehjes se perkatesise fetare ; ndalimi i predikimit fshehtas nga prifterinjte për keta besimtare kriptokristiane etj. Ne kete kuvend katoliket u shprehen hapur edhe kunder ortodokseve. Kisha e Beratit, shekulli XV Megjithese jezuitet erdhen me vone ne Shqiperi ata e rroken shpejt natyren dhe kulturen shqiptare Bie ne sy revista e tyre patriotike “leka “. Kurse për Franceskanet dallohet Pater Gjergj Fishta I konsideruar si poet Kombetar Shqiptar dhe themelues I alfabetit te gjuhes shqipe ne Kongresit te Manastirit. Polemika apo konkurrenca mes jezuiteve dhe franceskaneve nuk arriten asnjehere ne krize te kishes katolike ne Shqipetare, për me tepër ato kishin bashkuar gjithnje perpjekjete për te siguruar perkrahes ne fuqite e medha si Austria e cila kishte ndikuar prane portes se larte për te mbrojtur interesat e katolikeve dhe kishte financuar për kishen katolike shqiptare.
Marre nga Wikipedia

Besimi islam në tokat shqipëtare


Kontaktet e shqiptarëve me botën islame, janë relativisht më të vona se ato të pjesës më të madhe të popujve europianë. Islami u shfaq për herë të parë në kontinentin e vjetër në fund të mijëvjeçarit të parë (shek. 9-10-të). Spanja ishte më e ndikuara nga kultura arabo-islame në evropë, ishte vendi përmes të cilës në Evropë u përcoll kulutra shkencore arabe duke përfshië këtu tëgjitha sferat si mjekësine, fizikën, astornominë, filozofinë etj. ku edhe pas tëheqjes së sundimit arab nga ai vend aty mbeti stili i ri i të jetuarit i sjell nga ai sundim. Depërtimi i Islamit në Evropë dhe në trojet shqipëtare para paraqitjes së Perandorisë Osmane u bë përmes Spanjës.

Historikisht kontaktet ndërfetare midis shqiptarëve të krishterë dhe përhapëves të islamit i takojnë shekullit të 13-14-të.

Edhe para zgjerimit të Perandorisë Osmane mbi torjet shqipëtare dhe Ballkan Islami ishte i pranishëm në trojet shqipëtare, por në një pasë shumë të kufizuar. Pas zgjerimit të Perandorisë Osmane nga tëgjithë popujt e Evropës Osmane pjesa dërmuese e popullit shqiptarë dhe atij boshnjak pranuan Islamin si fe të tyre.

Nga shekullit të 15-16-të e në vijim në qytetet kryesore të Shqipërisë u ngritën institucione të rëndësishme të kultit islami (xhami). Islami u përhap më shumë në Shqipërinë e Mesme si dhe në teritoret shqiptare që tashmë ishin nën pjesën sllave. Në shekullin e 18-19-të islami pati një lulëzim fetar dhe kulturor në Shqipëri. Në këtë periudhë u zhvillua letërsia shqipe me alfabet arab, e njohur si “letërsia e bejtexhinjëve”, që studiuesit e krahasojnë me letërsinë “alhamiado” që qe zhvilluar më parë në Spanjë. Islami la gjurmë në jetën zakonore të shqiptarëve, përmes ndërhyrjes së disa normave të sheriatit. Por sheriati nuk u bë asnjëherë kod sundues zakonor i shqiptarëve. Pranimi i islamit nga shqiptaret spjegohet edhe me rolin që do të luante kjo fe për diferencimin e shqiptareve prej sllavëve (zona e Kosovës) dhe grekëve (zona Camërisë) të cilët sidomos pas shekullit XVIII kishin filluar një politike asimiluese ndaj shqiptarëve Feja Islame në Shqiperi është karakterizuar ktryesisht nga prezenca e shumicës së muslimanëve sunitë dhe pakicës së urdhërit bektashij.

Në kushtet e një shteti të pavarur shqipëtarë dhe të pasluftes së parë botërorë muslimanët Sunite riorganizohen në 1921 në një alenacë kombëtare muslimane. Më 1923 bashkësia sunite do të ndahet nga kalifati i Stambollit duke zgjedhur si kryetar Myftiun e Tiranës .Në keto vite në Islamin shqiptarë shfaqet një dell reformator pasi ndalohet formalish poligamia , dalin përkthime në shqip të Kur'anit. Më vitin 1923 del edhe revista "Zani I Naltë" me ndjenja të theksuara patriotike dhe reformatore . Më 1929 mbahet nje kongres i muslimanëve ku u vendos përdorja ekskluzive e gjuhës shqipe, unifikimi i medreseve etj. Ka vend të besohet se në këtë reformë ka gisht Zogu me qellimet e tij për te bashkuar vendin dhe për ta oksidentalizuar Shqipërinë duke ia hequr perfundimish imazhin e nje vendi islam. Thuhet se edhe Ataturku, reformatori me i madh i kesaj kohe, behej xheloz nga shpirti reformator i Zogut pasi nuk i pelqente qe ky i fundit t'ia kalonet atij ne kete drejtim.