Për të drejtën ndërkombëtare detare

Më 30 janar 1932 ministri amerikan në Tiranë, Herman Bernstein, i dërgonte një raport konfidencial Sekretarit të Shtetit.


Thelbi i mesazhit ishte sovraniteti i Sazanit, i cili de jure i takonte Shqipërisë, por de facto kontrollohej nga Italia.


Kablli telegrafik midis Brindizit e Sazanit ishte duke u ndrequr, kësisoj autoritetet italiane i kërkuan drejtorit të Telegrafës së Vlorës lejen për të transmetuar telegramet e tyre për Sazan nëpërmjet Telegrafës së Vlorës.


Z. Bernstein raportonte në Washington se "qeveria shqiptare udhëzoi drejtorin e telegrafës të përgjigjej se telegramet për Sazan mund të dërgoheshin rregullisht, si për çdo pjesë tjetër të territorit shqiptar, sepse ishulli i Sazanit ishte territor shqiptar".


Ministri Bernstein citon Mehmet Konicën të shprehej: "Kjo përgjigje irritoi shumë italianët, pasi ata mendonin se Sazani ishte i tyri. Mirëpo, Mbreti dëshironte t'u kujtonte atyre se Sazani mbetej gjithmonë territor shqiptar. Ai ishte i lumtur që ky rast iu dha tani". [Raport No. 450; HB:KK 801.46, Arkiva e Departamentit të Shtetit].


Edhe pse nuk mund të dimë se çfarë raportesh hartojnë sot diplomatët e huaj për qendrat e tyre, përmendim në këtë ngjarje historike, në kontekstin e marrëveshjes së kohëve të fundit për përcaktimin e kufirit detar midis Shqipërisë dhe Greqisë, ku mësojmë se, sipas disa burimeve, Shqipëria paska humbur rreth 350 km katrore të ujërave të veta, d.m.th një sipërfaqe pak më e vogël se sa rrethi i Lezhës.


Në shembullin e parë kemi një administratë që, edhe pse e pafuqishme ndaj fqinjit, përpiqej me çdo mënyrë të ushtronte sovranitetin e vet mbi mbarë territorin e saj, edhe aty ku hë për hë nuk mundte; ndërsa 77 vjet më vonë kemi një marrëveshje që, sipas shtypit, vjen në dëm të interesave të ligjshme të shtetit shqiptar si dhe në kundërshtim me Kushtetutën e Shqipërisë [Neni 3 i Kushtetutës: "tërësia e territorit ...është baza e këtij shteti, i cili ka për detyrë ta respektojë dhe ta mbrojë atë"] pasi thuhet se Shqipëria i paska dhënë fqinjit atë që i takon asaj.


Do të theksonim qysh në fillim, se fryma e miqësisë dhe e paqes me fqinjët dhe negocimi i marrëveshjeve me interes dypalësh duhet përshëndetur. Mirëpo, në proces negociatash duhet të hysh me qartësi e kompetencë, si dhe me vullnetin politik për mbrojtjen e interesit të shtetit tënd. Përndryshe, askush nuk të shtrëngon të hysh në një marrëveshje që nuk të intereson.


Kushtetuta dhe e Drejta Ndërkombëtare


Prandaj nuk mund të pajtohemi me mendimin se: "Në bazë të nenit 5, 121 dhe 122 të Kushtetutës, e drejta ndërkombëtare ose traktatet ndërkombëtare, ku Republika e Shqipëria është palë, janë detyrimisht të zbatueshme dhe kanë prioritet për legjislacionin vendas."


Së pari, Neni 4 i Kushtetutës parashikon se ajo "është ligji më i lartë në Republikën e Shqipërisë" dhe kësisoj, ky nen përcjell sërish debatin gjithmonë të gjallë në lagjen e juristëve, nëse kryet e vendit në hierarkinë e legjislacionit të brendshëm e ka Kushtetuta, apo e drejta ndërkombëtare.


Duhet pranuar se prirja e përgjithshme sot është epërsia e së drejtës ndërkombëtare, por kjo nuk është ekskluzive.


Epërsia e së drejtës ndërkombëtare ndaj së drejtës së brendshme, për shembull, zbatohet me cilësime në fushën e të drejtave të njeriut, në rrethin e normave të gjithëpranuara të së drejtës ndërkombëtare, si dhe në kuadrin e organizatave ndërkombëtare të tipit të Bashkimit Evropian.


Por, është absurde të mendohet se e drejta ndërkombëtare paska epërsi ndaj së drejtës së brendshme, aq sa një vendi të caktuar mund t'i imponohet cënimi i integritetit të vet territorial tokësor, detar e ajror.


Së dyti, Kushtetuta cilëson apo përcakton se "Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të", pra vetëm atë çka është "e detyrueshme", dhe jo të drejtën ndërkombëtare në tërësi. Prandaj, vepron procedura e ratifikimit dhe e denoncimit të marrëveshjeve ndërkombëtare, me ligj ose me referendum, e parashikuar në Nenet 122 e 123 të Kushtetutës.


Kjo më tej vërteton se e drejta ndërkombëtare, para se të bëhet pjesë e së drejtës së brendshme dhe të fitojë epërsi ndaj saj, duhet fillimisht t'i nënshtrohet gjykimit dhe vendimit të sovranit, i cili mund ta pranojë ose mund të mos ta pranojë atë. Për shembull, Konventa e së Drejtës Detare, edhe pse mbahet si ndër dokumentet më të rëndësishme juridike të shekullit XX, nuk është ratifikuar nga SH.B.A., Turqia apo Peruja.


Po ashtu, në disa raste një shtet ruan tagrin për ta zbatuar të drejtën ndërkombëtare sipas interesit të vet. Greqia, për shembull, i ka bashkangjitur Konventës deklaratën sqaruese ku shprehet se "i ushtron të drejtat e saj sipas strategjisë së vet kombëtare."


Po ashtu, Republika Popullore e Kinës pohon të drejtën për "delimitimin e kufirit detar me shtete me breg të afërt ose të kundërt me Kinën, sipas së drejtës ndërkombëtare si dhe sipas parimit të zbatimit të drejtë e të ndershëm të normave [equitability]."


Shqipëria dhe Konventa


E drejta detare është tërësia e normave që rregullojnë përdorimin e detit në kohë paqeje, në sipërfaqe e në thellësi të tij. Ajo është kodifikuar me Konventën e OKB-së për të Drejtën e Detit, dokument relativisht i ndërlikuar i së drejtës ndërkombëtare.


Shqipëria e ka ratifikuar atë me 23 qershor 2003, por nuk ka paraqitur deklaratë shoqëruese. Konventa u njeh shteteve bregdetare disa të drejta: (i) ujrat territoriale deri në 12 milje nga vija bazë e bregut [Neni 3]; (ii) zonë kufitare (contiguous) prej 24 miljesh nga vija bazë [Neni 33]; zonë ekonomike ekskluzive deri në 200 milje nga vija bazë [Neni 55] si dhe platformë kontinentale, shtrirja e së cilës llogaritet sipas nenit 76 të Konventës.


Pra, Shqipërisë i takojnë ujrat territoriale në brezin prej 12 miljesh, ku ajo ka sovranitet të plotë, plus brezi kufitar prej 12 miljesh shtesë, ku ajo ushtron të drejta të rëndësishme të ligjshmërisë e të rendit, plus zona ekskluzive ekonomike, plus brezi i platformës kontinentale.


Te të dyja zonat e fundit, Shqipëria ushtron vetëm të drejta ekonomike.
Përcaktimi i kufirit (delimitimi) i ujrave territoriale dhe i platformës kontinentale, kryhet duke u mbështetur kryesisht te Konventa. Si vend bregdetar, Shqipëria ka fituar praktikë relativisht të konsoliduar të së drejtës detare.


Me Italinë marrëveshja përkatëse e delimitimit të platformës kontinentale është përfunduar qysh më 1992. Edhe me Malin e Zi mund të zbatohet, i rishikuar, Protokollit shqiptaro-jugosllav i 26 korrikut 1926 që caktonte si kufi "vijën e drejtë pingule me drejtimin e përgjithshëm të bregut dhe që përfundon në grykëderdhjen kryesore të Bunës". Sa i takon Detit Jon, problemi ndërlikohet për arësye të afërsisë së bregdeteve dypalëshe në Ngushticën e Korfuzit dhe vijës së përthyer bregdetare greke.


Edhe pse sot kritikohet me pa të drejtë shteti komunist që zbatoi kufirin detar prej 15 miljesh gjatë viteve 1976-1990, ai ishte brenda të drejtave të tij sovrane e në përputhje me të drejtën ndërkombëtare, për ta ndërmarrë atëhere atë hap. Siria, për shembull, deri vonë ka zbatuar një kufi detar prej 35 miljesh.


Është e qartë, se qysh me krijimin e shtetit modern shqiptar, ushtarakët dhe marinarët shqiptarë e kanë pasë njohur mirë Kodin Zakonor të Detit. Mirëpo, sot nuk mund të thuhet se te juristët, gjykatësit apo prokurorët shqiptarë gjen një nivel të ngjashëm diturish dhe njohjeje.


E drejta detare dhe Konventa vetëm sa ceken në lëndën e së drejtës ndërkombëtare në fakultetet e drejtësisë dhe nuk studiohen fare si lëndë e veçantë. Praktika juridike e gjyqësore e së drejtës detare dhe e Konventës është e pakët dhe e panjohur edhe pse ngjarjet e ndodhura në ujrat territoriale dhe kufitare kanë qenë e janë të shumta.


Marrëveshja Dypalëshe


Marrëveshja shqiptaro-greke për "delimitimin e zonave të tyre përkatëse të shelfit kontinental dhe zonave të tjera detare që u përkasin në bazë të së drejtës ndërkombëtare" paraqitet mjaft problematike qoftë në rrafshin e së drejtës ndërkombëtare, qoftë në rrafshin e së drejtës së brendshme. Nuk duket se titulli i marrëveshjes pasqyron përmbajtjen e saj.


Shqipja nuk përdor fjalën "shelf" por "platformë" ose "rrafshnaltë nënujore". Sipas deklarimit të negociatorëve shqiptarë, mësojmë se "për caktimin e kufirit detar janë respektuar neni 5, 7, 10 dhe 15 i Konventës për të Drejtën e Detit".


Neni 1 i Marrëveshjes pohon parimin e baraslargësisë së mesores ose vijës së mesme nga vija bazë në bregdetet përkatëse. Prandaj, edhe përcaktimi i drejtë dhe i ndershëm i vijës bazë është thelbësor në arritjen e një marrëveshjeje të drejtë e të qëndrueshme.


Ka dy mënyra për përcaktimin e vijës bazë: vijë bazë e zakonshme sipas vijës bregdetare (Neni 5), ose vijë bazë drejtvizore për bregdete të thyera (Neni 7).
Nuk e dimë se cila metodë është përdorur për secilën palë. Duket se e meta themelore e marrëveshjes është përcaktimi i vijës bazë së palës greke, prej nga varet shtyrja e mesores drejt bregdetit shqiptar.


Po ashtu, nga njoftimet e shtypit, del se pala shqiptare nuk ka përfituar nga përvoja apo kujtesa institucionale, e fituar në negociatat e ngjashme për marrëveshjen për platformën kontintentale me Italinë më 18 dhjetor 1992.


As nuk është mbajtur parasysh e drejta e brendshme detare sipas disa dekreteve të vitit 1970 dhe 1976, ku përcaktohen shtatë segmente të vijave bazë të bregdetit shqiptar si dhe parimet e praktikën që rrjedh prej tyre.


Gjiret, Ishujt dhe hapësira ajrore


Marrëveshja ka një problem tjetër të madh, pasi qenka mbështetur edhe në Nenin 10 të Konventës që mbulon gjiret, çka duket shumë e paqartë, madje në kontekstin tonë, e panevojshme.


Zbatimi i këtij neni për Ngushticën e Korfuzit do të ishte i padrejtë pasi krijon një vijë bazë drejtvizore greke në Gjirin e Korfuzit, qysh nga kepi afër Shën Stefanit deri në Kërkyrë, që cënon parimin e baraslargësisë së vijës ndarëse të dy shteteve bregdetare duke e shtyrë mesoren apo kufirin më afër bregut shqiptar dhe brenda ujrave territoriale që i përkasin Shqipërisë, sipas së drejtës ndërkombëtare. Nëse ka ndodhur kjo, negociatori ose negociatorët shqiptarë nuk duhej ta pranonin këtë vijë bazë.


Nga ana tjetër, vija bazë alternative nga kepi i Shën Stefanit në Anno Lefkimmi, gjeografikisht më e drejtë dhe e ndershme [equitable], nuk mund të interpretohej sipas Neni 10 të Konventës.


Rrjedhimisht, ajo nuk mund të pranohej në marrëveshje dhe interesat e shtetit shqiptar do të mbrohesin më mirë duke rënë dakord për një mesore të baraslarguar nga pikat korresponduese të brigjeve dypalëshe të ngushticës ndërkombëtare të Korfuzit.


Marrëveshja nënkupton se për përcaktimin e vijës bazë mund të jenë përdorur kritere që lidhen me konceptin e arqipelagut [Neni 47 i Konventës], çka i mundëson palës greke përdorimin "edhe të një shkëmbi mbi sipërfaqen e ujit ...si pikë referimi për ndarjen e sipërfaqes ujore", sipas deklarimit të negociatorit shqiptar.


Kjo duket te përmbajtja e Nenit 1 të Marrëveshjes, ku teksti i paqartë në shqip, në kllapa, përmend termin "vijë bazë ishullore".


Mirëpo kjo mund të ketë sjellë një vijë bazë kryekëput në favor të palës greke dhe rrjedhimisht, të ketë cenuar në thelb parimin e barazlargësisë dhe kësisoj të ketë dëmtuar interesat e palës shqiptare.


Pikërisht, këtu mund të jetë zanafilla e humbjes së rreth 350 kilometrave katrore sikurse pretendohet sot.
Mirëpo, delimitimi në të drejtën ndërkombëtare detare nuk mbështetet domosdoshmërisht në vijat bazë të ishujve.


Për shembull, Marrëveshja e delimitimit midis Italisë e Jugosllavisë e 8 janarit 1968 (e njohur sot nga Kroacia dhe Sllovenia) zbaton kriterin e mesores midis dy brigjeve duke i dhënë një efekt nul ose minimal ishujve jugosllavë të Pelagosës, të Pomos dhe Shën Andreas.


Për analogji, edhe marrëveshja shqiptaro-greke duhej t'i jepte efekt nul ose minimal ishujve të Erikusës dhe Othonit në veri të Korfuzit dhe që ndodhen përballë bregut shqiptar të Lukovës.


Por, Marrëveshja mund të paraqesë problem tjetër serioz për hapësirën ajrore. Sipas së drejtës shqiptare dhe ndërkombëtare, kufiri i një vendi është vija ndarëse që përmbledh rrafshin vertikal të hapësirës tokësore, ajrore, detare dhe nëntokësore. Mirëpo, ky parim nuk njihet nga fqinji ynë.


Greqia e ka brezin e hapësirës së vet detare (ujërat territoriale) 6 milje, por hapësirën ajrore e shtrin edhe 4 milje përtej hapësirës detare. Marrëveshja dypalëshe nuk flet fare për këtë çështje.


Nuk del e qartë gjithashtu nëse, në zbatim të parimit të barazlargësisë, pala greke ka filluar të zbatojë brezin prej 12 miljesh të ujrave territoriale në Detin Jon, çka nuk e ka shpallur në Egje, pasi një veprim të tillë Turqia do ta konsideronte si "casus belli"...


Transparenca dhe Rishqyrtimi i Marrëveshjes


Është për të ardhur keq, që negocimi i marrëveshjes u bë me dyer të mbyllura dhe me fare pak transparencë. Nëse pala shqiptare nuk ishte e përgatitur, ajo nuk duhej të futej në negociata.


Po ashtu, nuk kishte arsye të refuzonte ndihmën e ekspertëve nga vende anëtare të Konventës. Aq më tepër që mesorja e marrëveshjes Shqipëri - Greqi lidhet në një pikë në jugë të Kanalit të Otrantos me mesoren e Marrëveshjes Shqipëri - Itali të vitit 1992 dhe me atë midis Italisë - Greqisë të 24 majit 1977.


Po ashtu, Neni 1 i Marrëveshjes, që përcakton mesoren ose "vijën e mesme" duhej të shoqërohej me një "hartë detare sipas shkallës së përshtatshme për të përcaktuar vendosjen e vijës ndarëse apo kufirit", së cilës i duhej dhënë "publicitet i duhur", kërkesë kjo e parashikuar në Nenin 16 të Konventës. Përdorimi i të dhënave gjeodezike të koordinatave gjeografike përdoret vetëm si alternativë e hartës dhe "mundet", por nuk duhet detyrimisht ta zëvendësojë atë.


Prandaj, qeveria menjëherë duhet të shpallë e të bëjë publike hartën e marrëveshjes, në mënyrë që opinioni publik të qartësohet dhe të gjykojë lirisht dhe jo duke u mbështetur në 150 koordinata gjeografike të vështira për t'u përcaktuar e interpretuar.


Ky rast sjell në vëmendje dobësitë në formimin e specialistëve dhe juristëve me njohuri të shëndosha në të drejtën ndërkombëtare në përgjithësi dhe në atë detare në veçanti.


Ndoshta ka ardhur koha që Universiteti i Vlorës ose i Durrësit të hapin katedra të specializuara të së Drejtës Ndërkombëtare Detare që të jenë jo vetëm qendra arsimimi e studimi, por edhe për grumbullimin e dokumentacionit shkencor, traktateve, hartave, etj.


Po ashtu, vetë shteti mund të çelë një Institut të Studimeve Oqeanografike dhe të së Drejtës Detare, i cili të jetë qendra e formimit, e studimit dhe e përvojës të së drejtës së brendshme detare, që t'u shërbejë specialistëve shqiptarë të marinës, juristëve, specialistëve të mjedisit, por edhe biznesit shqiptar që parashikon të shfrytëzojë pasuritë e platformës kontinentale të Jonit e Adriatikut.


Po për Marrëveshjen ç'duhet bërë? Opinioni publik mund të jetë më i qartë, pasi të shpallen hartat përkatëse, si dhe teksti shqip, greqisht dhe anglisht i saj. Nëse del se marrëveshja nuk cenon interesat e shtetit shqiptar, atëherë ajo duhet ratifikuar.


Përndryshe, ajo duhet të çnënshkruhet, veprim ky që nuk është i panjohur në të drejtën ndërkombëtare dhe as Kuvendi nuk duhet ta miratojë e as Presidenti nuk duhet ta dekretojë.


Po ashtu, palës greke mund t'i niset njoftim ku të ftohet për të ridiskutuar mesoren, vijat bazë dhe koordinatat gjeografike të marrëveshjes, e cila duhet të rinegociohet me një ekip të ri negociatorësh dhe jo në Korfuz.


Përndryshe, njëra nga palët e legjitimuara në nenin 134 të Kushtetutë dhe në Nenet 52 e 53 të igjit për Gjykatën Kushtetuese duhet ta vënë atë menjëherë në lëvizje për të shqyrtuar pajtueshmërinë e Marrëveshjes me Kushtetutën. /Burimi Shekulli/