nga Vizitor 9/2/2010, 09:06
Revolucioni i kodit tė dashurisė sė shqiptarėve. Dikur fejoheshin qė nė djep, kishin ndihmėn e shkuesit dhe shkruanin letra tė bukura dashurie. Sot i nisin simpatitė qė nė kopėsht, e shprehin dashurinė me mesazhe celularėsh, dhe me kod njė ēuēuritės pėrplot fjalė tė sheqerosura
Dihet, rėnia nė dashuari ėshtė pėrvoja mė e bukur dhe mė e papėrsėritshme nė jetė. Pėr ėndrrimtarėt romantikė ėshtė njė gjė e pakuptueshme, misterioze qė tė mbėrrthen e tė ēon nė dalldisje. Ata mendojnė se dashuria ėshtė rreptėsisht njė ēėshtje zemre, diēka qė nuk mund tė kuptohet, por vetėm pėrjetohet. Sidoqoftė puna e rėndėsishme ėshtė t'i krijosh mundėsinė vetes pėr tė mėsuar nėse ėshtė dashuri e vėrtetė.
Ata qė e kanė kuptuar , kur flasin pėr tė thonė se dashuria ėshtė e durueshme,pa smirė, pa krekosje, nuk kėrkon tė sajat, tė mbush me lumturi dhe shoqėrohet gjithmonė me fjalė tė sheqerosura. Pikėrisht,tek kto tė fundit,le tė ndalemi pak. Pėr tė folur pėr zhargonin e tė dashuruarve, do tė duheshin netė tė tėra dimri. E po tentonim tė bėnim njė liste mė fjalėt qė ata pėrdorin, do krijoheshinpafundėsi listash. Ėshtė kaq e larmishme gjuha e atyre qė duhen! Fjalėt qė dėgjon tek njė ēift nuk i dėgjon tek ēifti tjetėr. Vėzhgimi tregoi se deridiku atakanė krijuar njė gjuhėtė tyren.
Kėshtu ka ndodhur edhe me ēiftin e vvėzhgimit tonė....
Tani simpatitė nisin nė kopsht ......
Ēudituni po tė doni por "te dashuruar" gjeni dhe nė kopsht. Veēseėshtėforma mė e ēuditshme e tė rėnit nė dashuri.Ne vėzhguam disa kopshte tė kryeqytetit dhe sipas edukatoreve nė pėrgjithėsi ata qė pėlqehen, kur flasin pėr njėri-tjetrin thonė : " e kam inat dhe nuk dua tė rri me tė."Janė tėpėr tė vegjėl pėr tė pėrdorur fjalė pėrgėdhelėse por gjestet dhe qėndrimet , tregojnė shumė. Kur mbarojnė kopshtin dhe shpėrndahen nėpėr shkolla pėr tė filluar klasėn e parė, nuk mungon shkėmbimi i numrave tė telefonit. Madje, ka nga ata qė kanė bėrė ēmos pėr tė qenė me njė shkollė!Ajo dhe Agoni nuk janė mė bashkė. Ai ka filluar klasėn e parė ndėrsa ajo ėshtė ende nė kopsht se nuk ka mbushur moshėn. Edukatoret thonė pėr tė se A... ėshtėmė e shkathta dhe mė capkėnja e kopshtit 42. Me pamjen e njė intelektualeje tė ardhshme refuzon nė mėnyrė kategorike tė flasė me tė panjohur. Por kur pėrmendet Agoni ēėshtja ndryshon. Ndalon, ulė kokėn se i vjen pak turp dhe mbulon fytyrėnme duar. Edukatorja i thotė njė fjalė nė vesh dhe ajo nis tė pikturojė. " E ka bėrė qė vjet kėtė pikturė dhe mė ka bėrė shumė pėrshtypje"-shprehet edukatorja. Ajo ēka vogėlushjadizenjoi nė fletėn e bardhė, janė njė ēift tė dashuruarish shumė pranė e pranė njeri-tjetrit. Me tė pėrfunduar ngjyrosjen nuk harron tė shėnojė : " Unė" , "Ai" dhe diku nga cepi i letrės"Dhuratė". Ėshtė pėr Agonin,- e pyet edukatorja , A....- pohon duke lėvizur kokėn. "Epo mirė, teta gazetarja do t'ia ēojė atij."
Si propozohet tani.....
Kush mendon se gjimnazistėt e sotshėm i shohin vajzat vetėmpėr tė bukura e ka shumė gabim. Atapėlqejnė dikė kur veē tė tjerash ėshtė e shkathėt dhe e zgjuar. Emiliano Ferko, gjimnazist i "Asim Vokshit", thotė se nuk ke si ulesh nė kafe me njė bukuroshe qė s'di tė lidhė dy llafe.
Kur iu pėlqen dikush tė rinjtė gjejnė mėnyrėn pėr t'iu afruar. "Kur e njoh disi, kėrkoj qė ta shoqėroj deri nė shpi. Kuptohet, gjatė rrugės filloj ti bėj komplimeta tė tipit sa bukur je veshur sot, mė dukesh goca mė e mirė e klasės, t'i kam fiksim sytė."-thotė Emiliano. Po gocat si reagojnė? Sipas Emilianos nga ata qė buzėqeshin pas kėtyre fjalėve por edhe nga ata qė " tė ngjeshin ndonjė grusht". Nė rastin kur vajzėn qė pėlqen nuk e njeh fare Emiliano vepron kėshtu: " Fus ndėrmjetės ndonjė shok qė tė na uli pėr kafe dhe pastaj vazhdoj vet." Me shkėmbimin e numrave tė telefonit, fillon forcohet lidhja nis arsenali i shprehjeve dashurore. " I shkruaj sms nė darkė dhe fjalėt mė tė zakonshme janė : o rrushi im, o shpriti vogėl, nuk po mė ze gjumi, mesi pres tė tė shoh. Je edhe mė e mirė se Zajmina etj "-thotė gjimnazisti .
Dikur, jo vetėmlidhje qė nė djep edhe propozime nė rrugė....
Edhe pse kanė ndryshuar kohėt, ndjenja romantike mbetet njė. Tani hezitojnė tė flasin por nuk e mohojnė, dikur kanė dashuruar me pasion. Ndoshta nuk kanė pasur njė fjalor kaq tė larmishėm shprehjesh por kur ndiheshin tė pėrvėluar do tė shpreheshin se s'bėn. Nėse tani tė rinjtėnxitojnė pėr tė shprehuar atė qė ndjejnė,dikur ishte ndryshe. Fatlumja vėzhgohej pėr njė ose dy muaj me radhė dhe njė ditė tė bukur ndalohej nė rrugė. Djali i thoshte arsyen e ndalesės dhe ajo e vėnė nė siklet, i thoshte se kishte njė shpi dhe njė familje. Me njė fjalė i linte si me stil hapėsirė qė tė vazhdonte mė tej.
Por siē dihet pjesa dėrrmuese e gjyshėrve tanė janė martuar me ndėrmjetės. Por mė tė veēanta janė lidhjet qė nė djep. Ndodhte qė familjet qė shquheshin si derė e mirė dhe iu ecte muhabeti, e forconin miqėsinė edhe me lidhje fisnore. Fejoheshin nė djep dhe njiheshin ditėn e martesės. Shefqet Bardhoshi nga Tirana ėshtė thotė se bėrė kėtė lloj martese. " Familjet i kishin dhėnė fjalėn dhe ne kur u rritėm ishim tė detyruar tė martoheshim. Unė se njihja fare e pashė vetėm ditėn e martesės. Por gjithmonė kisha frike, mos ishte topalle, e sėmurė , e pahijshme, nė fakt rezultoi e pėrshtatshme"-thotė ai.Po nėse do kishte pėlqyer ndonje tjetėr?Asgjė do tė kishte mbytur ndjenjėn, s'mund tė shkelte besėn e dhėnė.
Dashuri "on air", ja mesazhet qė pėrdoren sot
Sms-tė e poshtėshėnuara janė tė rrėfyera gjatė vėzhgimit nga personat qė u pyetėn.
SMS 1: Karamele!-ncuq...jo
akullore?! Ncuq , jo pra jo...
sheqer atėherė: -jo jo ....
Dreq....nuk gjej asgjė kaq tė ėmbėl sa ty...!
SMS 2: Xemla po nisem pėr Elbasan. Do vij tė djelėn. Ok kukla ime? Mos u mėzhit. Tė djėlėndo rrimė bashkė 24 orė non stop.Puē.
SMS 3:Drenushė fjet? E mirė. Tė puth me ndjenjė te gusha e te buza. Gjumė tė ėmbėl! Tonji
SMS 4:O tutul ( gjoja kukull) pse s'ma vare fare sot? Ē'po bėn? Me kė je ? Tė thup ( puth) fot.
SMS 5:Arushi, t'uroj qė pėr kėtė Vit tė Ri, tė gjesh njė pulė llasticė.Po ti k'tė e ke!! Atėherė t'uroj tė gjesh njė pulė budadhaqe.Po edhe kėtė e ke Arushi! Po ti i paske tė gjitha Arushi!!!
SMS 6 :Lali si po kalon ? Ende nė Gjermani? Tė hėngsha zemrėn se mė ka marrė malli.
Gjovalin Shkurtaj: " Gjuha e tė dashuruarve, mikluese dhe krejt vetjake"
E ka quajtuar zhargonin e tė dashuruave si njė lule shumė tė bukur qė me kalimin e viteve ruan formėn por jo njomėsinė.
Njė gjuhė shumė mikluese dhe vetjake qė pėrdoret prej tyre nė periudhėn mė tė bukur tė jetės dhe qė le mbresa pėrgjithmonė . Nė njė intervistė enkas pėr vėzhgimin e fundjavės, profesor Gjovalin Shkurtaj pėrmend veēoritė e zhargonit tė tė dashuruarve nė vendin tonė.
Profesor, fillimisht sa e larmishme ėshtė gjuha shqipe ?
Gjuha ėshtė njė pėr tė gjithė por ėshtė edhe shumė e larmishme. Pikėrisht kjo bėn qė ajo as tė mos vjetėrohet dhe as tė mos bėhet e papėrdorshme. Gjuhėt lindin edhe mund tė vdesin por kėto kanė tė bėjnė me shoqėrinė. Sa kohė qė kjo e fundit ėshtė e gjallė , ka veprimtari shoqėrore, politike dhe veprimtari nė tė gjitha fushat e tjera tė jetės, ajo zhvillohet dhe shkon duke iu pėrgjigjur kėrkesave tė shoqėrisė. Nė sociolinguistikėn e sotme, pėrgjithėsisht nė gjuhėsi dihet se domosdoshmėria pėr zhvillim gjuhėsor lind mbi bazėn e domosdoshmėrisė shoqėrore. Pra nėse shoqėrisė i del kjo nevojė ajo duhet ta plotėsojė atė me mjetet qė ka ose duke krijuar mjete tė tjera. Dhe gjuha pikėrisht kėshtu vepron, zhvillohet pėr t'iu pėrgjigjur nevojave tė shoqėrisė.Por gjithashtu gjuha ėshtė e larmishme dhe nė hapėsira tė ndryshme pėr motive tė ndryshme sipas njė ēelėsi qė quhet sot celėsi i sociolinguistikės i Joshua Fishmanit. Qė do tė thotė gjuha ėshtė e larmishme sipas kėtyre pyetjeve :
Kush flet? Me kė flet ? Ku flet? Kur? Pėr ēfarė? Dhe nė cilin varietet gjuhėsor ?
Po nė veēanti pėr zhargonin e tė dashuruarve ē'mund tė thuhet?
Zhvillimi i njė zhargoni ndodh edhe tek grupi i tė rinjve nė moshė. Ashtu siē zhvillohet tek fėmija duke marrė modelin gjuhėsor nė familjen pėrkatėse ,duke u mikluar duke u zbunuar dhe pėrkedhelur nga mjedisi familjar me gjuhėn e tij. Nėnat zakonisht u japin fėmijėve modelin e tė folurit por edhe i pėrkėdhelin, bėjnė sikur flasin si fėmijė. Flasin me ta nė gjuhė fėminore, nė tė famshin baby-talk. Kjo mėnyrė tė foluri pėrdoret nga prindėrit pėr tė pėrkėdhelur fėmijėt.
Dhe pėr tė ardhur nė njė kohė tjetėr, qė ėshtė koha mė e bukur e njeriut, mosha kur njė rritet , fillon tė piqet dhe fillon tė krijojė ndjenja romantike . Pra kur njeriu gjen partnerin ideal me tė cilin mendon tė kalojė jetėn . E thėnė nė kuptimin tradicional tė fejohet dhe martohet ndėrsa nė kuptimin e sotshėm tė bashkėjetojė. Nė kėto raste komunikimi i tyre nuk ėshtė vetėm zyrtar, por edhe me njė fjalor komplet tė tyrin. Kuptohet para nėpunėsit tė gjendjes civile ata do t'i pėrgjigjen pyetjes nė gjuhėn standarde : Zonja X e doni pėr martesė zotin Y. Dhe pėrgjja : Po ose Jo .Pa pasur nevojė tė lėshojė gjithė arsenalin e thėnieve dashurore. Tė tipit thuaj dielli u shua, thuaj hėna nuk ėshtė zjarr.etj.... . Kėto thėnie rezervohen pėr ēastet kur janė vetėm pėr vetėm, sy pėr sy, ballė pėr ballė dhe nė kėtė rast gjuha mė tipike e tė dashuruarve ėshtė rikthimi tek tė pėrkėdhelurit e tipit fėminor.
Cila ėshtė veēoria e kėtij zhargoni?
Nga anketat e bėra nė sociolinguistikė jo vetėm kėtu , por edhe nė botėn e jashtme rezulton qė tė dashuruarit kanė njė gjuhė qė ėshtė krejt personale, krejt vetjake . Njė onomastikė trupore, si tė thuash vetjake. Nė raportet e tyre, shkėmbimet e tyre dashurore pėrdorin njė gjuhė shumė mikluese, shumė pėrkėdhelėse . E pėrbashkėta pėr tė gjithė ėshtė se u rikthehen pėrkėdheljeve fėminore. Pėrdorin zbunime tė tilla si zemra por e thonė edhe zemla. Nė vend tė shpirti im , hera-herės e thonė edhe piti im.
Pra rikujtojnė diēka nga fėmijėria e tyre, nga ato qė i kanė pasur si pėrkėdheli nga mjedisi familjar dhe i vėnė nė zbatim pikėrisht nė kėto ēaste. Mund tė jetė ēast i pėrkohshėm, por sidoqoftė ėshtė mė mbreslėnės nė jetė. Elementi i ligjėrmit tė tė dashuruarve ose zhargoni i tyre ėshtė si njė lule shumė e bukur pėr njė periudhė tė caktuar tė jetės, qė mė vonė mbetet si ajo lulja e pikturuar nė faqet e njė libri. Si tė thuash ruan format por jo njomėshtinė. Tė gjithė kujtojnė edhe kur arrijnė njė moshė tė thyer se edhe ata kanė folur dhe ēuēuritur me njėri-tjetrin ashtu si te rinjte e sotem. Ėshtė mėse normale qė njė i ri dhe njė e re tė flasin nė gjuhė qė s'ėshtė kursesi standarde. Mund tė mos jetė as dialektore por njė gjuhė e shpikur, njė gjuhė e tyrja .
Si ndryshon zhargoni i tė dashuruarve nė krahina?
Nė fakt, ka krahina qė janė mė tė hapura dhe kanė njė lejim mė tė madh nė shprehjen figurative tė dashurisė.Kjo pasqyrohet edhe nė kėngėt popullore. Ka zona tė cilat kanė kėngė popullore tė buta . P.sh pjesa e Shqipėrisė veriore, e cila ka qenė tradicionalisht katolike e paprekur nga pushtimet dhe ndėrrimi i fesė, ėshtė mė e zvilluar nė zhvillimin e shprehjes. Ka mė shumė kėngė qė janė " pėr t'u mahitur". Ėshtė njė varg i kėngėve tė kreshnikėve qė ua komentoj edhe studentėve . Njė rapsod para se tė fillojė kėngėn pėr dashurinė thotė : " Lamė trimnitė e marrim mahitė. Nusja e ēika shkojnė nė krue,djali mbrapa ju ka vndue. Ndal syzezė me fol me mue."
Por edhe jugu ka shumė kėngė tė buta, Labėria fshatare ėshtė shumė e pasur me kėngė popullore qė i kėndojnė bukurisė sė femrės.
Megjithatė karakteri i gjuhės sė tė rinjve nė njė farė mėnyre dallohet edhe sipas krahinave. Ka krahina qė janė mė fjalėpaka dhe ka krahina qė janė mė fjalėshuma. Disa kanė mė shumė liri shprehjeje dhe shaka, ndersa ka disa zona qė pėr probleme tė tilla ka pasur mė shumė tabu. Nė krahina le tė themi mirėfilli tė hershe shqiptare, tė paprekura nga ndikimet e huaja, ka pasur njė evropianizim mė tė madh, njė liri mė tė madhe tė shikimit, tė takimit dhe tė fjalės pa tė keq. Malėsia e veriut pėr shembull, pėrgjithėsisht malėsia e Mbishkodrės ka pasur njė liri mė tė madhe pėr vajzat. Pra njė femėr mund tė takohej me njė djalė, t'i jepte dorėn. Ose ta pėrqafonte kur kthehej nga ushtria, gjithmonė nė mėnyrė shoqėrore pėr t'i shprehur mallin. E kam fjalėn pėr idenė e pėrqafimit jo pėr dashuri por pėr t'i shprehur nderim dhe respekt.
Ku dallon zhargoni i viteve mė parė nga zhargoni i ditėve tė sotme ?
Sot kemi parasysh qė fjalėt dhe ndjenjat shprehen edhe nėpėrmjet ēatėve dhe internetit . Pra kanė ndryshuar metodat. Dikur shkruheshin letrat e dashurisė dhe mendohej tė viheshin nė letėr fjalėt e zemrės.Njerėz qė nuk dinin tė shkruanin i thoshin njė shoku ose njė personi tjetėr, mė shkruaj njė letėr. Po tė bėjmė njė karahasim ato, ishin si puna e serenatave qė bėhėshin nga dikush tjetėr, nė emėr tė dikujt tjetėr. Letrat kanė pasur njė karakter tė tillė tė foluri qė nė shkrim duheshin figura letrare siē mund tė pėrmendim si mu dogj zemra, jam i pėrvėluar etj.
Ndėrsa rininė e sotme e karakterizon shprehja mė e lirshme, madje ndodh qė janė mė vulgarė se dikur. Dmth elementet e tė folurit tė tė rinjve dikur kanė qenė mė pak lėnduese dhe pa fjalė tė ndyra. Sot nė zhargonin e tė rinjve nuk mungojnė edhe fjalė tė ndyra por ky ėshtė njė fenomen i pėrbotshėm, nuk ndodh vetėm nė Shqipėri. Nderkaq, sikunder thame, eshte edhe dukuri kalimtare.Nuk zgjat per gjithmone.
Po zhargonin e ndėrmjetėsave ēfarė e karakterizonte?
Vėrtet dikur martesat bėheshin edhe me ndėrmjetės, i cili diku quhet mėsit- mėsiti dhe diku tjetėr ndėrmjetės- ndėrmjetėsi apo shkues-shkuesi, mblesės etj.. Ideja e ndėrmjetėsit ėshtė ideja e atij qė flet pa emocione pėr emocionet e dikujt tjetėr. Pra njė djalė i ri nė kushtet e njė hapėsire,situate ekonomike politike qė ishin tė mbyllur, kanunore, pa shkollė etj. sigurisht nuk ishte e lehtė qė tė fliste aq bukur sa t'ia mbushte mendjen njė vajze pėr t'u martuar me tė. Kėtu hynte nė skenė ndėrmjetėsi, i cili ėshtė dikush qė di tė flasė bukur dhe ka ndonjė lidhje me tė dy palėt. I drejtohet tė atit tė vajzės dhe i thotė se ka ardhur pėr tė kėrkuar vajzėn pėr djalin e filanit. Pėr tė flet se ėshtė djali i mirė, i pashėm dhe qė janė derė e mirė. Ata janė tre vėllezėr por janė si tre luanė,pėrdor krahasime pėr tė lavdėruar atė derė. Pra, nė njė farė mėnyre, shkuesi kthehet nė profesion dhe jo gjithkush mund ta bėjė punėn e ndėrmjetėsit. Edhe pse dikush mund tė ishte burrė i mirė e i nderuar , nuk i shkonte fjalė nė kėto punė. Duhet tė ishte dikush, qė lėvdon bukur por pa mashtuar pėr cilėsitė. Ndėrhyn duke thėnė :Atij i pėlqen por smund tė thotė gjė se kėshtu e do tradita. Pra ideja e mėsitit ėshtė ideja e fjalėmirit. Sidoqoftė nuk mund tė shenjtėrohėt ajo praktikė, sepse mėnyra mė e mirė mbetet njohja vetjake. Edhe pse karakteri i martesave me ndėrmjetės nuk ka qenė negativ, sepse nė pjesėn mė tė madhe tė rasteve, fjalėt e tij kanė dalė tė vėrteta. Sidoqoftė, pjesa mė interesante e fejesave e martesave mbetet etnografia nė pėrgjithėsi, veshja, zbukurimet dhe etnografia e tė folurit, dmth. urimet, formulat e ngurosura rreth trashėgimit, shtimit tė familjes etj.
Edhe gjatė tė ngrenit e te pirit, si krahinat e veriut, ashtu edhe ato te jugut, kanė larmi e begati mėnyrash tė thėni me bukuri mahnitėse e me vlerė njohėse edhe pėr gjuhėsine, po edhe pėr psikologjinė sociale tė kombit shqiptar.Pėr kėto gjėra kam shkruar gjerė e gjatė edhe ne librin tim "Etnografia e tė folurit te shqipes"
