KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Vizitor: Vizitor

Post n°1

KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Mesazh nga Vizitor 2/4/2009, 08:37

Artet figurative në shek. XVI-XVIII. Piktura

Në shek. XVI në fushën e arteve
figurative vazhdoi të zotëronte në Shqipëri ikonografia, që shënoi
atëherë kulmin e saj. Në këtë periudhë u realizuan mjaft vepra pikture
të kishave dhe ikona, të cilat sot janë nga kryeveprat e kësaj fushe.

Shek. XVI është në artet figurative shekulli i Onufrit (Onufër
Neokastritit), mjeshtrit më të madh të ikonografisë shqiptare, i cili
krijoi stilin e tij dhe ishte i pari që bëri kthesën në pikturën
postbizantine në Shqipëri. Historianët i atribuojnë vitin 1500 si vit
të lindjes dhe atë të vdekjes vitin 1578.
Onufri ka ushtruar veprimtarinë e tij kryesisht në kështjellën e
Beratit, ku ka bërë afresket e kishës së Shën Todrit, gjithsej 13
afreske. Sipas mbishkrimit të datës 23 korrik 1547 realizoi 31 afreske
në kishën e Apostujve në Kostur (sot Greqi). Më 1554 bëri afresket në
kishën e Shën Marisë, në zonën e Shpatit (Elbasan), të Shën e Premtes
në Valsh (Elbasan), në kishën e Shën Kollit në Shelcan, si dhe në
kishën e shpërfytyrimit në Zërzë të Përlepit (sot Maqedoni) më 1535. Në
Berat realizoi ikonat e famshme të ikonostasit të kishës së
Evangjelizmos (në Kala), të cilat janë kryeveprat e këtij mjeshtri.
Këto vepra janë të përkryera nga mjeshtëria e lartë në realizimin e
figurave, nga pasuria e ngjyrave, pikturimi i veshjeve dhe i ndërtesave
me shumë nuanca ngjyrash dhe portrete psikologjike. Figurat e tij
shquhen për origjinalitetin e tyre.
Ikonografia e Onufrit paraqitet harmonike përsa u përket ngjyrave,
shquhet nga një formë e përkryer e realizimit të imazhit. Ai krijon një
raport koloristik në ikona me mbizotërim të ngjyrës së kuqe, që e
përdor në një mënyrë mjaft mjeshtërore dhe tërheqëse, duke e organizuar
atë në praninë e jeshiles në smerald, drejt një uniteti
tekniko-artistik të paarritshëm nga ikonografët e tjerë.
Ikonografia e realizuar nga Onufri mbetet një nga veprat më të arrira
të pikturës ikonografike bizantine të realizuar në territorin shqiptar.
Në këto ikona vërehet mbështetja në traditën e vjetër bizantine, por
edhe ndikimi i artit të Venedikut, si edhe tradita e pasur e piktorëve
vendës të shek. XIII-XIV. Rol të veçantë në formimin e Onufrit luajti
qyteti i Beratit me kulturën shekullore, me qendrat e njohura të
antikitetit pranë Apolonisë dhe Ballshit, si dhe me artin e pikturës
murale të shek. XIII-XIV

Shek. XVI i takon edhe artisti tjetër ikonograf Nikolla (i biri i
Onufrit). Ai vazhdoi në krijimtarinë e tij ikonografinë e Onufrit, duke
lënë mjaft afreske dhe ikona që dëshmojnë për një cilësi të lartë
profesionale. Ka pikturuar në kishën e Vllahernës në kështjellën e
Beratit, në Kurjan të Fierit e në Dhërmi. Vepra të Nikollës ndodhen dhe
në Arbanas të Bullgarisë. Në krijimtarinë ikonografike të Nikollës
ndihet mjaft vazhdimësia tipologjike e ikonografisë së Onufrit.
Afresket e kishës së Shën Mërisë Vllaherne në Berat, të realizuara në
vitin 1578, dhe në kishën e Shën Kollit në Kurjan të Fierit, së bashku
me piktor Joanin si dhe ikonat që trashëgohen prej tij, përfaqësojnë
vlera të shquara artistike në pasurinë tonë ikonografike kombëtare.
Onufri, së bashku me nxënësit e tij, Nikolla (i biri) dhe Onufër
Qiprioti, përbënin elitën e artistëve më të shquar të ikonografëve të
asaj kohë. Së bashku konverguan në një hapësirë të përbashkët
artistike. Themeluan një traditë të qartë për pasardhësit e tyre.
Krahas tipareve që çuan më tej dhe pasuruan ornamentikën, krijuan
njëkohësisht variante dhe subjekte të reja, zgjedhje kompozicionale të
traditës bizantine, duke i dhënë ikonografisë vendase një tipar të ri e
mbi të gjitha themeluan shkollën e Beratit (të pikturës) ose e Onufrit,
e cila u reflektua në ikonografinë artistike të ikonografëve deri në
shek. XIX.

Një tjetër piktor ikonograf, i cili punoi pranë ateliesë së
Onufrit të madh, është dhe Onufër Qiprioti. Më 1571, kur Qipro
pushtohet nga turqit, shumë piktorë ikonografë u larguan nga vendi i
tyre duke emigruar në disa vende të Ballkanit si dhe në Venedik. Një
ndër ta është dhe Joani i Qipros ose Onufër Qiprioti i cili më 1591
realizoi afresket në kishën e Shën Kollit në kalanë e Beratit. Viti
1591 është viti ku ne marrim sinjalet e para të ushtrimit të
veprimtarisë artistike të këtij autori. Duke iu referuar vitit 1571,
vitit të pushtimit të Qipros, mendojmë se Onufër Qiprioti mundet të
ketë emigruar në Shqipëri në moshën 20 vjeçare duke sjellë me vete
influencat e shkollës së Venedikut, Qipros dhe të Kretës.

Qëndrimi i tij në Berat pranë Onufrit të madh, bëri që ai të
konsolidohej plotësisht si ikonograf. I vendosur më vonë në rrethinat e
Gjirokastrës realizon afresket e kishës së Vrahogoranxisë në
Gjirokastër më 1622. Nga datimet del se ky ikonograf ushtroi
krijimtarinë e tij në një shtrirje kohore 31-vjeçare. Qiprioti mori
shumë nga Onufri. Miniaturën e përfituar prej tij ai e pasuroi më
shumë. Elementi që huazoi më tepër prej tij është kaligrafia e
shkrimit, e cila nuk dallohet nga Onufri. Ai mbetet piktori i parë deri
në shek. XVI që shkruan emrin në ikona. Dha ndihmesë të madhe në
formimin e shkollës së Beratit si dhe në përhapjen e kësaj shkolle në
jug të Shqipërisë. Shumë vepra që mbajnë firmën e tij radhiten në
krijimet më të mira të ikonografëve shqiptarë dhe formuan një traditë
me vlerë, mbi të cilën u mbështetën piktorët e tjerë të shek. XVIII, si
Konstandin Shpataraku, Konstandin dhe Athanas Zografi, Çetirët, Joan
Athanasi dhe Konstandin Jeremonaku. Portretet e realizuara prej
Qipriotit në afreske dhe në ikona, ndryshe nga të tjerët, janë të
pikturuara me ngjyra të ngrohta me dritë dhe transparencë. Kurse me
plastikën e tyre krijoi tipat individualë.

Në mesin e shek. XVII, duke filluar nga viti 1643 ushtroi
krijimtarinë ikonografi Konstandin Jeremonaku, i cili shfaqet me një
miniaturë e stil të veçantë, në paraqitjen e figurave. Veprat e tij
janë ndikuar nga shkolla e Onufrit. Ai e ka ushtruar veprimtarinë në
zonën e Korçës. Për këtë dëshmojnë ikonat e gjetura në kisha, siç janë
ato të kishës së Shën Gjon Vladimirit-Elbasan. Rreth këtyre viteve
mendohet të ketë bërë dhe disa ikona të cilat datojnë në vitin 1711 në
kishën e manastirit të Shën Naumit (Ohër).

Në shek. XVIII vihet re një gjallërim në jetën ekonomike e
kulturore të Shqipërisë, që u shoqërua me formimin e një shtrese të
pasur shoqërore, e cila çoi përpara krijimtarinë artistike. Kjo ngritje
ekonomike i dha dorë zhvillimit të kulturës e arsimit dhe depërtimit të
ideve iluministe të botës përëndimore të asaj kohë. Filluan të
ngriheshin një numër i konsiderueshëm bazilikash të mëdha në Voskopojë,
Korçë, Fier, Gjirokastër. Ngritja e nivelit të zhvillimit kulturor në
Korçë, që lidhej edhe me traditat e vjetra, krijoi premisa për lindjen
e shkollës së Korçës nga artistë vendas. Themelues i kësaj shkolle
konsiderohet David Selenica, i cili pasohet nga Konstandin e Athanas
Zografi dhe të gjithë piktorët e mëvonshëm që dolën nga kjo zonë.
Davidi njihet si artist i madh në artin kishtar lindor në përgjithësi
gjatë shek. XVIII. Kur arti kishtar në Ballkan ishte gati në rënie të
plotë Voskopoja e Vithkuqi patën një zhvillim ekonomik e kulturor. Ai
shkëputet nga krijimtaria e piktorëve të kësaj periudhe duke rizgjuar
artin e periudhës më të shkëlqyer të mbretërimit të paleologëve. Po në
kohën e Davidit filloi veprimtarinë si piktor Konstandin Shpataraku.

David Selenica e ka realizuar ikonografinë e tij në kishën e Shën
Kollit në Voskopojë. Mendohet se ai është formuar si ikonograf në Malin
Athos, dhe ka pikturuar narteksin e Kapelës së Virgjëreshës në
manastirin Laura e Madhe, si dhe afresket e kishës së Shën Prodhonit në
Kostur (1727) dhe ato në kishën e Shën Mërisë së Madhe në Selanik.
Vetëm në kishën e Shën Kollit numërohen rreth dy mijë figura të
pikturuara prej tij.
Më 1722-1726 David Selenica punoi afresket e kishës së Shën Kollit në
Voskopojë me ndihmën e Konstandinit. Skenat e realizuara në muret e
Shën Kollit kanë një lirshmëri të figurave. Tek ai gjejmë tema të
apokalipsit nga historia dhe jeta e shenjtorëve. David Selenica
shkëputet shumë nga krijimtaria e piktorëve të kësaj periudhe. Qe i
pari që guxoi të cenonte traditën qindravjeçare që ishte në fuqi deri
në atë kohë dhe nuk ngurroi aspak të fuste elemente të reja që ishin në
kundërshtim me këtë traditë shekullore e të ngurtë, e cila e kishte
bërë, tanimë, punën e saj. Duke ruajtur zgjidhjen monumentale ashtu si
dhe në ikonografinë e Qipriotit dhe të Jeremonakut, Davidi kërkon në
artin e tij ta përjashtojë kufirin e dukshëm që hasim në ikonografinë e
mëparshme midis personazheve hyjnore dhe atyre tokësore. Tipologjia
kristiane e imazhit bizantin shfaqet nëpërmjet ikonografisë së Davidit
më e kapshme dhe më e kuptueshme në sajë të një realizmi, i cili nuk
vihej re më parë në ikonografinë pasbizantine në Shqipëri. Skenat e
pikturuara prej tij fitojnë një sens laik, në ribashkimin dhe në
njëjtësimin e njeriut dhe të shenjtit të paraqitur. Pavarësisht se
temat ruajnë versionin liturgjik kristian, kjo nuk e ka penguar David
Selenicën, që me mjeshtërinë profesionale të fusë natyrshëm detaje nga
jeta reale, duke hedhur fillimet e humanizmit të artit ikonografik
bizantin në vendin tonë. Duke u larguar nga rregullat e artit bizantin,
por jo nga elementet më të qenësishme që përbëjnë temat liturgjike,
themelon një krijimtari ikonografike që sa vjen e çlirohet nga dogma,
duke sjellë një Rilindje të dukshme në ikonografinë shqiptare. Me sa
duket, lidhjet e Voskopojës (në kishat e së cilës David Selenica
pikturoi), me qendra të mëdha mjaft të zhvilluara dhe iluministe, si
Vjena, Budapesti, Lajpcigu, Venediku, zgjeruan më shumë mundësitë që
arti ikonografik të ndryshonte edhe nën ndikimin e rinovimit të madh që
po kalonte arti evropian.

Në kohën e Davidit fillon veprimtarinë Konstandin Shpataraku me
origjinë nga Shpati i Elbasanit, vendlindja e Onufrit, i cili realizon
më 1744 ikonat e ikonostasit të kishës së manastirit të Ardenicës. Në
ikonat e tij ka elementë të rinj artistikë dhe të frymëzuar nga
realiteti i kësaj epoke. Njëra prej veprave të tij, është ajo e Shën
Gjon Vladimirit në ikonostasin e kishës së manastirit të Ardenicës, ku
ka pikturuar princin shqiptar Karl Topia (1359-1388). Krijimet e tij
konsiderohen si vazhduese të shkollës së Onufrit sidomos në realizimin
e miniaturës dhe të tipave të portreteve, pa përjashtuar dhe ndikimet e
shkollës së Malit Athos.

Shek. XVIII përfaqëson periudhën kur bëhen mjaft afreske dhe
ikona. Në Vithkuq pikturohen muret e kishës së Shën Pjetrit, të kishës
së Shën Kollit dhe të Shën Mërisë, ku skenat marrin një hapësirë më të
gjerë në zgjedhjet kompozicionale dhe në lirshmërinë e pikturimit. Kjo
ndihmohet edhe nga hapësirat e mëdha të krijuara nga ndërtimi i
bazilikave. Piktorët e këtij shekulli ndjekin traditën e shkollës së
Korçës e pikërisht atë të David Selenicës. Krijimtaria e vëllezërve
Konstandin e Athanas Zografi zhvillohet në mesin e shek. XVIII
(1720-1764), kur ata realizuan ikonat dhe afresket e tyre. Krijimtaria
e tyre si dhe e nipërve Terpo dhe Eftimiu shtrihet në zonën e rrethit
të Korçës e deri në kishat e Myzeqesë. Ajo mbështetet mbi traditën e
shkollës së Malit Athos, ku ata studiuan dhe punuan, si dhe nën
ndikimin e pikturës së Davidit. Më 1720 realizuan afresket e kishës së
Metropolisë së Korçës, më 1745 ato të manastirit të Ardenicës, hajatin
e kishës së Shën Kollit ku pikturoi edhe David Selenica më 1750, si dhe
mjaft afreske në Hungari e në Malin Athos. Krijimtaria e tyre është e
pasur edhe në ikona. Karakteristikë e këtyre ikonografëve është prirja
për t`i veshur shenjtorët me rroba kombëtare. Krijuan skena të rralla,
nga tematika e tyre, në lidhje me Apokalipsin, ku janë paraqitur kafshë
alegorike dhe një numër i madh figurash. Në afresket e manastirit të
Ardenicës ata pasqyruan edhe kompozitorin e njohur të botës së Bizantit
të shek. XII me origjinë nga Durrësi, Joan Kukuzeli.
Në fillimin e shek. XIX vazhdoi krijimtarinë i biri i Konstandinit, i
cili punoi në kishën e Vodicës afër Beratit (më 1805), në kishën e Shën
Premtes në Përmet (më 1808), në kishën e Shën Konstandinit në Drenovë
afër Korçës, më 1810. Kurse djali i Athanasit (Zografit), në këtë
periudhë ka realizuar vetëm ikona, të cilat dëshmojnë për një rënie të
këtij arti kishtar në këtë periudhë.

Në gjysmën e dytë të shek. XVIII dhe gjatë gjysmës së parë të
shek. XIX zhvilluan veprimtarinë e tyre piktorët e familjes Çetiri nga
Grabova. Krijimtaria e tyre shtrihet kryesisht në krahinën e Myzeqesë,
në Vlorë, Berat, Fier e në Lushnjë ku shumë afreske dhe ikona mbajnë
firmën e tyre, si në kishën e Shën Vlashit (Vlorë) më 1792, të Shën
Kollit (Vanaj – Myzeqe) më 1795, në kishën e Shën Thanasit në Karavasta
(më 1797) etj. Lanë një krijimtari mjaft të pasur dhe kanë realizuar
qindra skena në mure e në ikona. Tematika dhe stili i këtyre
ikonografëve janë të njëjtë me ato të vëllezërve korçarë Konstandin dhe
Athanas Zografi, si edhe të Konstandin Shpatarakut
Në shek. XIX, kur arti ikonografik ishte në rënie, shquhen veprat e
piktorit Mihal Anagnosti. Veprat e tij konsiderohen si shfaqje të
fundit të këtij arti ikonografik në Shqipëri. Ndryshe nga veprat e
paraardhësve, krijimet e tij shquhen për një stil që dallohej nga ai i
traditës së Bizantit, duke u afruar më tepër me ato të Rilindjes
italiane. Megjithatë portretet e tij ngjasojnë më tepër me portrete
orientale. Veprat e tij (ikonat), i bëri kryesisht për ikonostasin e
kishës së Katedrales në Elbasan. Ai realizoi gjithashtu afresket dhe
ikonat e ikonostasit të kishës së manastirit të Bigorskit (sot
Maqedoni). Ky ikonograf shfrytëzoi dhe mori nga piktura paraardhëse
shumë elemente artistike. Në veprën e tij rrezatojnë Onufri, Qipiroti,
Nikolla, Shpataraku, Zografët etj.

Arti ikonografik përbën një pasuri të madhe në kulturën shqiptare.
Në veprat e tij pasqyrohet shpirti krijues i piktorëve dhe shfaqen,
njëherazi, shpirti dhe realiteti i popullit shqiptar.

Vizitor

Vizitor: Vizitor

Post n°2

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Mesazh nga Vizitor 2/4/2009, 08:39

Arkitektura në shek. XV-XVIII

Në shek. XV-XVIII, në territorin e
Shqipërisë u zhvilluan gjini të ndryshme të arkitekturës, duke filluar
që nga ndërtimet me karakter mbrojtës, ndërtimet shoqërore dhe ato të
kultit islam, arkitektura kishtare postbizantine dhe së fundi banesat
popullore.

Në shek. XVI kishte përfunduar ndërtimi i sistemit të fortifikimit
nga ana e turqve dhe ishin ngritur një sërë qendrash të reja
administrative. Ndërtimi i fortesave vazhdoi në ato zona ku kishte
trazira, kryesisht në afërsi të bregdetit. Në dhjetëvjeçarët e parë të
shek. XVI u ndërtua një sisem fortifikimi pranë detit Jon, ndërsa në
vitin 1574 kështjella e Ishmit në veri të Durrësit. Kështjellat osmane
të kësaj periudhe në përgjithësi nuk u përgjigjeshin kërkesave të
kohës; në kushtet e përdorimit në stil të gjerë të armës së artilerisë,
ato ishin ndërtuar për të përmbushur detyra lokale përballë një armiku
të paarmatosur. Në këtë kuptim ato qëndronin larg fortesave për
artileri të mesit të shek. XV.

Por një përjashtim bën kështjella e Vlorës e ndërtuar nga sulltan
Sulejmani në vitin 1531, për ta pasur atë si bazë ushtarake dhe kantier
ndërtimi anijesh për zbarkimin e tyre në Pulje të Italisë. Kështjella
ndodhej pranë skelës së sotme të qytetit, rreth 150 m larg bregut të
detit. Ajo ka pasur formën e një tetëkëndëshi të rregullt me gjatësi
brinjësh 90 m dhe një sipërfaqe prej 3,5 ha. Muret rrethoheshin nga një
hendek i mbushur me ujë që kishte një gjerësi prej 30-40 m. Ky hendek
që rrethonte kështjellën nga ana e tokës, lidhej me detin nëpërmjet dy
mëngëve.

Muret të punuara me gurë të latuar kishin një gjerësi prej 5,60 m
dhe lartësi rreth 15 m. Kështjella ishte e pajisur me kulla poligonale
e drejtkëndëshe, me ura të lëvizshme para hyrjeve dhe me një kryekullë
pranë murit që shihte nga deti. Kjo e fundit ishte një kullë
cilindrike, masive që mbizotëronte mbi gjithë ndërtimet e tjera me
lartësinë e saj të madhe. Kulla ishte 7-katëshe dhe mbulohej me një
kupolë të veshur me plumb mbi një tambur të ulët poligonal. Brenda
kullës gjendeshin magazina dhe banesa e komandantit të kështjellës. Ajo
ishte e ngjashme me kullën e bardhë të Selanikut, Kullën e
Rumeli-Hisarit dhe kullën qendrore në Kastel de Mare në Modon.
Kështjella e Vlorës ishte pa dyshim një nga ndërtimet ushtarake më të
arritura të Perandorisë Osmane. Udhëtari osman i shek. XVII Evlia
Çelebiu shkruan se “ata që s’kanë parë fortesat e Sekedinit, Benderit
dhe Vlorës nuk kanë dijeni mbi mjeshtërinë e osmanëve”. Çelebiu thotë
gjithashtu se arkitekt i kështjellës së Vlorës ishte Sinani, autori i
kullës së bardhë të Selanikut.

Ngaqë vëmendja ishte përqendruar më tepër në ndërtimet mbrojtëse,
që pushtuesit i ngrinin për nevojat e tyre ushtarake, ndërtimet e tjera
të një farë rëndësie arkitektonike, qoftë dhe ato të kultit mysliman
fillojnë të duken vetëm nga fundi i shek. XV.

Faltoret e para të kultit islam ishin në stil të importuar, por
shumë shpejt filloi të ndihet në to ndikimi i arkitekturës vendase.
Duke ruajtur të njëjtën ide arkitekturore (planimetrike e vëllimore),
që lidhej me destinacionin e këtyre ndërtimeve, hetohen dhe veçanti që
vërehen shpeshherë në trajtimin dekorativ të fasadave, në futjen me
vështirësi të disa elementëve ndërtimorë e zbukurues si harku, në formë
lundre etj. Me kalimin e kohës këto dallime thellohen duke u shtrirë
deri diku edhe në formulimin e shtrirjes planimetrike. Ato harmonizohen
gjithnjë e më tepër me arkitekturën popullore dhe ansamblet e qyteteve
tona mesjetare. Elementë të arkitekturës popullore fillojnë të futen në
objektet e kultit edhe në gdhendjen e elementëve prej druri të
interierëve etj.

Xhamitë e para shërbenin për garnizonet ushtarake dhe ndërtoheshin
mbi portat e kështjellave, siç qenë ato në kështjellën e Elbasanit,
Tepelenës, Bashtovës etj., që ishin të thjeshta si ndërtesa dhe
mbuloheshin me çati druri.

Por duke filluar që nga vitet e fundit të shek. XV kristalizohet
një arkitekturë e mirëfilltë në ndërtimin e xhamive. Nga ana
tipologjike ato mund të ndahen në dy grupe të mëdha. Ato të tipit me
çati druri (Berat, Elbasan, Gjirokastër) dhe të tipit sallë me kupolë,
shembulli i parë i të cilave është xhamia e Mirahorit në Korçë e
ndërtuar në vitin 1494. Pothuajse të gjitha xhamitë kanë qenë pajisur
me portikë. Fillimisht portikët ndërtoheshin me mure guri të mbuluara
me qemere e kupola, si në xhaminë e Mirahorit (Korçë), sipas modeleve
të xhamive të Stambollit. Por gjatë shek. XVII e sidomos në shek.
XVIII-XIX përdoren gjithnjë e më shumë hajatet me strukturë druri që
zinin sipërfaqe të mëdha (Kavajë, Berat, Tiranë). Hapësira e brendshme
e xhamive ishte me shumë dritë, muret dhe kupolat ishin shpesh të
mbuluara me piktura murale.

Për vlerat e tyre arkitektonike dhe dekorative dallohen xhamia e
Mirahorit 1496 (Korçë), Xhamia e Plumbit 1553-1554 (Berat), xhamia e
Muradijes, shek. XVI (Vlorë), xhamia e Ethem Beut 1794 (Tiranë), Xhamia
e Plumbit 1773-1774 (Shkodër), xhamia e Daut Pashës 1605 (Prizren),
Xhamia Mbret fundi i shek XV (Elbasan), xhamia e Nazireshtës 1600
(Elbasan), xhamia e Gjin Aleksit shek. XV (Delvinë), xhamia e
Allajbegisë shek. XVI (Peshkopi), Xhamia e Beqarëve shek. XVIII
(Berat), kompleksi i Xhamisë dhe i Sahatit në Peqin 1820 etj.

Një gjini tjetër ndërtimesh kulti që u përhap në këtë periudhë
ishin teqetë. Prej tyre vlen të përmendet teqeja e Xhelvetive në
qytetin e Beratit, pjesë e një kompleksi të përbërë nga Xhamia Mbret,
konakët e banimit dhe vetë teqeja e Sheh Qerimit, e ndërtuar në fund të
shek. XVIII. Ajo shquhet për trajtimin me hijeshi të fasadave me një
teknikë ndërtimi të përsosur me gurë të skuadruar, për vellimet e
barazpeshuara dhe për vlerat e larta artistike të tavanit të gdhendur
në dru e të pikturuar.

Nga tyrbet që ndërtoheshin si mauzole për persona të shquar të
fesë bektashiane, pranë teqeve apo të veçuara vlen të përmendim tyrben
e Tasllojës në Krujë, e cila shquhet kryesisht për pikturën murale.

Një gjini e veçantë ndërtimore ishin hanet, të cilat shërbenin për
buajtje të tregtarëve që vinin nga zonat fshatare apo edhe nga qytete
të tjera. Për t’u përmendur është Hani i Elbasanit në pazarin e vjetër
të qytetit të Korçës, ku qëndronin kryesisht tregtarë nga Elbasani.

Pranë pazareve, por edhe në brendësi të lagjeve të qyteteve, u
ndërtuan një sërë hamamesh (banjë turke), të cilat u shërbenin si
tregtarëve që vinin me mallrat e tyre në ditët e pazarit, ashtu edhe
banorëve të qytetit. Të tilla janë hamamet në Elbasan, Krujë, Shkodër,
Durrës etj.

Pushtimi osman shënoi mbylljen e një periudhe të gjatë
arkitektonike me tiparet e veta specifike në gjininë e ndërtimeve të
kultit të krishterë. Kjo traditë e lashtë në arkitekturën e ndërtimeve
të kultit të krishterë rishfaqet në momentin e volitshëm. Duke filluar
nga gjysma e dytë e shek. XVI deri në fillim të shek. XIX ndërtohet një
numër i madh kishash në territorin e Shqipërisë.

Në këtë periudhë trashëgohen mjaft parime figurative dhe
konstruktive të ndërtimeve bizantine, por me një interpretim më të lirë
të tipave dhe formave, në përputhje me rrethanat e reja
ekonomiko-shoqërore, duke ndjekur një rrugë të vetën të zhvillimit dhe
duke arritur shpeshherë në konceptime arkitektonike të veçanta. Ishte
kjo një periudhë e veçantë arkitektonike, e njohur si arkitektura
pasbizantine, e cila ka fillimet e veta, arritjet më të shquara dhe
rënien e saj.

Në bazë të formulimit planimetrik dhe kompozimit vëllimor,
ndërtimet pasbizantine mund të ndahen në tri grupe të mëdha: 1- Kisha
një nefëshe, 2 - Kisha me strukturë në formë kryqi me kupolë dhe, 3 -
Bazilika. Këta tipa nuk përputhen gjithnjë me shtresëzimin kohor dhe
ndarjen krahinore, por ata përcaktohen më tepër nga kushtet të caktuara
në krahina dhe vende të veçanta.

Tipi i parë i kishave të mbuluara me çati druri me tjegulla apo me
rrasa janë të thjeshta në ndërtim dhe më pak të kushtueshme. Këto kisha
u ndërtuan që në periudhën e parë të pushtimit osman dhe duke qenë pak
të kushtueshme, i gjejmë kudo dhe në çdo kohë. Megjithëse ato nuk
dallohen për vlerat arkitektonike, shumë prej tyre ruajnë piktura të
një niveli të lartë artistik. Të tilla janë: kisha e Shën Kollit në
Shelcan (gjysma e parë e shek. XVI), Shën e Premtja (1554) dhe Shën
Kolli (1604) në rrethin e Elbasanit, Shën Thanasi në Pecë (1525), Shën
Gjergji në Leshnicë të Sipërme (1525) në rrethin e Sarandës, Shën Mitri
(1607) dhe Shën Konstandini dhe Elena (1644) në kështjellën e Beratit
etj. Këtij tipi i përkasin dhe disa kisha të shek. XVI-XVII në rrethin
e Gjirokastrës dhe të Sarandës, të cilat mbulohen me qemere cilindrike
dhe nga ana konstruktive ruajnë në disa raste lidhjet me tipat e vjetër
bizantinë.

Vizitor

Vizitor: Vizitor

Post n°3

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Mesazh nga Vizitor 2/4/2009, 08:39

Në këtë grup bëjnë pjesë dhe kishat e tipit sallë me kupolë, disa
prej të cilave me pamjen e jashtme shfaqen me një tambur të lartë, si
Shën Kolli në Dhivër dhe Shën Gjergji në Demë të Sarandës.

Kishat me strukturë në formë kryqi me kupolë janë më të
zhvilluarat si nga pikëpamja strukturore, ashtu edhe arkitektonike. Ato
janë të ngjashme përsa u përket strukturave dhe kompozimit planimetrik
me kishat bizantine të ndërtuara para pushtimit osman.

Shembujt më karakteristikë janë: kisha e Shën Mërisë në Zervat
(1569), kisha e manastirit të Shën Qiriakut dhe Julisë në Dhuvjan
(1588) në rrethin e Gjirokastrës, kisha e manastirit të Shën Mërisë në
Kameno (1580), kisha e manastirit të Shën Mërisë në Krorëz (1672) në
rrethin e Sarandës, kisha e manastirit të Shën Triadhës në fshatin
Pepel të Gjirokastrës (1750), kisha e Manastirit të Ungjillëzimit në
Vanishtë (1582) etj.

Kishat e tipit bazilikal lindën si nevojë e përfshirjes së një
numri sa më të madh besimtarësh në shërbesat fetare. Ato karakterizohen
nga zgjatja e boshtit gjatësor, nga lidhja hapësinore e ambienteve në
brendësi, si dhe nga trajtimi i pamjes së jashtme. Ndërtimet bazilikale
hasen në variante të ndryshme në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut duke
filluar nga gjysma e dytë e shek. XVII, gjatë gjithë shek. XVIII deri
në fillim të shek. XIX. Një numër i madh i këtyre kishave shquhen për
përmasat e mëdha dhe për kriteret e tyre arkitektonike. Ato shërbenin
si katedrale qytetesh, qendra peshkopatash, si kisha në qendra banimi
relativisht të mëdha dhe disa herë edhe si kisha manastiresh.

Për vlerat e tyre arkitekturore dallohen bazilikat e mëdha të
Voskopojës, si Shën Mëria (1712), Shën Kollli (1721), Shën Mëhilli
(1722), katedralja e Shën Mërisë në kështjellën e Beratit (1797), Shën
Mëria e Sopikut në Gjirokastër, kisha e manastirit të Ardenicës (1730),
Shën Gjergji në Libofshë (1776).

Pushtimi osman pati si pasojë rrënimin ekonomik të një sërë
qytetesh, si Shkodra, Lezha, Kruja, Durrësi, Vlora, ndërsa disa qytete
të tjera, si Drishti, Deja, Shurdhahu (Sarda) u shkatërruan
krejtësisht. Gjatë shek. XV deri në fillim të shek. XVI qytetet
shqiptare ishin reduktuar në qendra të vogla, që kryenin dhe funksionin
e tregjeve lokale. Shek. XVI shënoi një rritje të përgjithshme të
qendrave qytetare, të cilat zgjerohen nga banorë të rinj të ardhur nga
fshati.

Ndërsa në shek. XVII filloi një etapë me rëndësi në zhvillimin e
qytetit shqiptar, i cili hyn në rrugën e rritjes dhe të forcimit
ekonomik.

Gjatë këtij shekulli pazaret shndërrohen në qendra të mirëfillta
jo vetëm shkëmbimi, por edhe prodhimi, ato rriten duke u pasuruar dhe
me ndërtimin e dyqaneve-punishte dhe për shitje, që formojnë ansamble
të mëdha mbi bazën e mjeshtërive.
Në shek. XVIII rritja e rolit ekonomik të qyteteve solli krijimin e
tregjeve të mëdha me karakter ndërkrahinor. Krahas qendrave që
përbëheshin nga pazaret, ndërtimet e kultit dhe ndërtimet shoqërore,
shtresat e pasura ndërtojnë banesa të mëdha, duke arritur në variantet
më të zhvilluara të tipologjisë së banesës qytetare të kohës, ndërkohë
që shumë banesa ruanin vulën e prejardhjes së tyre nga fshati. Ky
zhvillim pati si pasojë përmirësimin e infrastrukturës rrugore si dhe
ndërtimin e një numri të madh urash guri. Të tilla janë: Ura e Mesit
(Shkodër), Ura mbi Osum në Berat, Ura e Urakës (Librazhd), Ura e
Kollorcës (Gjirokastër).

Arkitektura e banesës popullore dallohet për një vazhdimësi të
qartë formash dhe zgjidhjesh në rrugën e saj të zhvillimit, duke
ndjekur e pasqyruar ecurinë e kushteve dhe të mënyrës së jetesës.

Banesa qytetare e shek. XVI-XIX zhvillohet në katër tipa kryesorë:

1 - Banesa me shtëpi zjarri, karakteristike për qytetin e Tiranës
dhe fshatrat përreth, përfaqëson një nga tipat më të lashtë dhe më
karakteristikë për arkitekturën e banesës shqiptare. Qendra e
kompozimit të kësaj banese është shtëpia e zjarrit, që ngrihej në
lartësinë e të dy kateve, rreth së cilës ndërtoheshin shkallë-shkallë
mjediset e tjera që kryesisht shërbenin si dhoma për çiftet.

2 - Banesa me hajat është një tip tjetër banese që zhvillohet në
disa variante. Banesa e hapur me hajat është tipi sundues në qytetet e
Shqipërisë së Mesme. Karakteristikë kryesore e këtij tipi është lidhja
e tij me oborrin dhe natyrën. Duke përfituar nga trualli i sheshtë kjo
banesë tregon gjithashtu për lidhjet me ekonominë bujqësore, prej të
cilës nuk ishin shkëputur qytetet shqiptare.

3 - Banesa me çardak ndeshet shpesh në Berat, më rrallë në Lezhë,
Krujë etj., dhe mbizotëron në Shkodër. Të tilla janë ndërtesa e Muzeut
Etnografik në Krujë, e Luigj Gurakuqit në Shkodër, banesat e Toptanasve
në Tiranë etj. Në këto banesa çardaku luan një rol të dorës së parë në
kompozimin e banesës. Ashtu si dhe tipat e parë, banesa është
konceptuar të qëndrojë brenda mureve rrethuese, kopshteve të gjera dhe
vetëm rrallë del në rrugë në njërën apo të dy faqet.

4 - Banesa gjirokastrite, e emërtuar kulla qytetare, për shkak të
tipareve të saj mbrojtëse. Në variante më pak të zhvilluara atë e
ndeshim dhe në qytete të tjera si Berati, Kruja dhe Shkodra si dhe në
fshatra të Shqipërisë Veriore, e sidomos në Jug. Kjo banesë qytetare
arriti kulmin e zhvillimit të saj në shek. XVIII. Një shembull tipik
për këtë lloj banese është ajo e Zekatëve në Gjirokastër.

Gjatë shek. XVIII, si pasojë e dobësimit të pushtetit qendror
osman dhe e krijimit të pashallëqeve shqiptare, që ishin në luftë midis
tyre për zgjerimin e territoreve të veta, vihet re një rritje e
ndërtimeve me karakter mbrojtës. Kështjellat e vjetra u rifortifikuan,
ndërkohë që u ndërtuan fortesa të reja. U dallua për ngritje
fortifikimesh Ali pashë Tepelena.

Në kufijtë shtetërorë të Shqipërisë ndodhet vetëm një pjesë e
kështjellave të ndërtuara prej tij, si në Tepelenë, Gjirokastër, Shën
Triadhë, Porto-Palermo, Butrint etj. Ai ndërtoi gjithashtu fortifikime
në Janinë, Artë, Prevezë dhe në Sul. Në ndërtimet e tij ushtarake Aliu
përdori një numër të madh arkitektësh dhe inxhinierësh ushtarakë të
huaj, por në krye të punimeve që nga viti 1800 deri rreth vitit 1822
qëndronte Petro Korçari, një mjeshtër shqiptar, të cilin konsulli i
përgjithshëm i Francës në Shqipëri Fransua Pukëvili e quan “Voban” të
tij (Sebastien Vauban - inxhinier ushtarak i shquar dhe mareshal i
Francës).

Ndërtimet ushtarake të Ali Pashës dallohen nga teknika e ndërtimit
me gurë të skuadruar me kujdes, nga format e rregullta gjeometrike kur
e lejonte terreni, kullat dhe muret e ulëta me faqe të pjerrëta në anën
e jashtme, frëngjitë e mëdha për toja si dhe nga kornizat dekorative
prej guri që konturojnë zakonisht pjesën e sipërme të mureve dhe
kullave. Në shumicën e rasteve në ndërtimin e kështjellave Ali Pasha u
kushtonte vëmendje jo vetëm qëllimeve utilitare dhe qëndrueshmërisë,
por edhe përsosurisë estetike me të cilën synonte të shprehte ndjenjën
e madhështisë e të pushtetit.

Në vitin 1819 Aliu ndërtoi kështjellën e Tepelenës, punimet e
brendshme të së cilës mbetën të papërfunduara për shkak të konfliktit
me Portën e Lartë. Brenda kështjellës ai ndërtoi një saraj madhështor
me synimin që vendlindja e tij të bëhej një rezidencë e dytë pas
Janinës, që të mos binte poshtë saj nga shkëlqimi dhe madhështia.
Kështjella e Porto-Palermos (1804) është model i një fortese garnizoni,
kompakte, e pajisur mirë dhe me mure të fuqishme.

Ndryshe na paraqitet kështjella e Libohovës, që shërbente si
rezidencë e motrës së tij Shanishasë; drejtkëndëshe në plan ajo mbrohet
nga 3 kulla poligonale në tri nga këndet dhe nga një bastion në formë
të çrregullt gjeometrike në këndin tjetër. Format e mprehta dhe
kërcënuese të bastionit në pjesën më të dukshme të kështjellës, punimi
i përsosur me gurë të latuar, kornizat dhe format trungkonike të
theksuara të kullave, fshehin në të vërtetë dobësinë e mureve të holla
të saj. Ideja e madhështisë dhe e pushtetit kanë mbizotëruar në
ndërtimin e kësaj kështjelle.

Kështjella e Gjirokastrës (1812-1813) është një nga ndërtimet më
të rëndësishme e më të arritura të Ali pashë Tepelenës. Përshtatja me
terrenin shkëmbor të kodrës, konstruksionet e guximshme, kullat e larta
30 m, sistemi i galerive i mbuluar me harqe e qemere, kazematet e
shumta dhe ujësjellësi 7 km i gjatë i ngritur mbi një sistem kanalesh
dhe urash madhështore, e bëjnë të admirueshme këtë vepër gjigante të
arkitekturës ushtarake, e cila edhe për aq sa ruhet në ditët tona,
mbetet tërheqëse për vizitorin.

Vizitor

Vizitor: Vizitor

Post n°4

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Mesazh nga Vizitor 2/4/2009, 08:40

Arsimi dhe kultura në qytetin e Voskopojës

Në shek. XVIII, një sërë qytetesh
shqiptare, si Shkodra, Prizreni, Prishtina, Elbasani, Berati njohën një
zhvillim kulturor të dukshëm për kohën e pushtimit osman, u pajisën me
shkolla dhe me vepra të arkitekturës artistike. Ky zhvillim qe më i
theksuar në qytetin malor të Voskopojës, një nga më të rëndësishmit e
vendit në atë kohë.

Voskopoja, sot fshat në jugperëndim të Korçës, në saje të
zejtarisë dhe të tregtisë, që nga fundi i shek. XVII kishte marrë
trajtën e një qyteti që po ecte shpejt përpara. Në fillimin e shek.
XVIII ka pasur rreth 25 000-30 000 banorë. Si qendër e një krahine
etnikisht shqiptare, Voskopoja banohej në shumicë nga shqiptarët, por
kishte edhe popullsi vllahe (arumune).

Kulmin e lulëzimit ky qytet e arriti në vitet 1720-1769. Ndryshe
nga qytetet e tjera që administroheshin e shfrytëzoheshin nga ajanët
feudalë, Voskopoja gëzonte një farë autonomie: ajo administrohej nga
koxhobashët e vet, të cilët vareshin nga organet e pushtetit qendror
osman. Një rrethanë e tillë lejoi që të ardhurat e realizuara të
shkonin, në pjesën më të madhe, në dobi të zhvillimit zejtar e tregtar
të qytetit. Nga ana tjetër, duke reshperuar dendur me vendet e
Ballkanit e të Evropës përëndimore dhe Qendrore, voskopojarët patën
krijuar atje agjenci të tyre, më pas edhe disa koloni, si në Vjenë e
Budapest, në Mishkolc etj., të Perandorisë Austro-Hungareze. Prej
këtyre kolonive, që mbanin lidhje të vijueshme me vendlindjen,
Voskopojën, po dhe me qendra të tjera në Shqipërinë e Mesme dhe të
Jugut, depërtuan ndikime të ndryshme kulturore-mendore të Evropës së
përparuar.

Voskopoja u bë një nga qendrat kulturore më të përparuara të
Shqipërisë dhe të Ballkanit në tërësi në shek. XVIII. Por, sulmet e
përsëritura grabitqare të feudalëve përreth, në gjysmën e dytë të shek.
XVIII, në kohën e anarkisë feudale, shkaktuan rrënimin katastrofal të
qytetit aq të zhvilluar, duke e kthyer atë në gjendjen e një fshati me
1 000 banorë. Sulmi më i rëndë ka qenë ai i vitit 1769. Shumica
dërrmuese e voskopojarëve morën atëherë arratinë, u përndanë dhe u
vendosën në qytetet e tjera të Shqipërisë, në vendet e Ballkanit, në
Greqi dhe në Maqedoni po sidomos në viset danubiane, ato
austro-hungareze dhe rumune.

Në fillim të shek. XVIII, në qendrat e Shqipërisë Jugore, për
shkak se osmanët ndalonin mësimin e shqipes, nisi të përhapet më shumë
se në të kaluarën arsimi në gjuhën greke. Në Voskopojë shkolla greqisht
u çel më 1710. Këtu mësonin jo vetëm fëmijët e qytetit, por edhe nga
krahinat përreth, disa edhe nga viset më të largëta. Shkollën e
drejtonte kleri dhe mbahej me mjetet financiare të esnafeve dhe të
tregtarëve të qytetit. Për t`iu përgjigjur nevojave në rritje të
zhvillimit ekonomik të banorëve, shkolla fillore e Voskopojës u ngrit
më 1740 në shkallën e një gjimnazi dhe u quajt Akademia e Re, duke
marrë tiparet e një shkolle laike.

Më 1720, qyteti ishte pajisur edhe me një shtypshkronjë, ku u shtypën libra fetare-kishtare dhe ndonjë libër mësimi.

Zhvillimi i arsimit dhe i kulturës në Voskopojë ndodhi nën ndikimin
e lëvizjes iluministe të Evropës përëndimore, ku prinin mendimtarë si
Volteri, Rusoi, Didroi etj. Megjithatë, në rrethanat e sundimit të
feudalizmit, kjo lëvizje e përparuar nuk gjeti kushte të favorshme
zhvillimi në Shqipëri.

Lëvizja mendore në Voskopojë shënoi një hap me rëndësi në krahasim
me misticizmin si dhe me skolastikën aristoteliane mesjetare, që deri
atëherë kishte zotëruar në Kishën e Lindjes. Ndër përhapësit e ideve të
reja në Ballkan ishin mendimtarët e kohës, si grekët Metod Antrakiti,
Evgjen Bullgari e të tjerë, që u luftuan nga Patriarkana greke e
Fanarit. Rektori i parë i Akademisë së Re në Voskopojë ishte Sevast
Leontiadhi, kosturiot. Pasues të tyre kanë qenë vendësit, voskopojarët
Theodhor Kavaljoti, që drejtoi Akademinë pas Leontiadhit, Grigor
Voskopojari, që ishte zëvendësrektor, si dhe autor e redaktor i librave
që botonte shtypshkronja e qytetit, dijetari Mihal Gorari e të tjerë.

Bartësit e ideve iluministe të Akademisë së Re të Voskopojës ranë
ndesh me Patriarkanën e Stambollit dhe me Malin e Shenjtë, që ngulmonin
në paprekshmërinë e traditave dogmatike të kishës në fushën e arsimit e
të kulturës. Por idetë e reja përparimtare depërtonin megjithatë në
shkollat që u shtuan ndër të krishterët e Shqipërisë së Mesme dhe të
Jugut, edhe pse këto qenë nën drejtimin e klerit. Ato ide i bëri të
veta edhe një pjesë e avancuar e klerit, që luftoi dhe u rrezikua për
to nga kisha. Megjithëse si gjuhë mësimi ishte greqishtja në shkollat e
Voskopojës mësohej edhe gjuha shqipe e pas saj vllahishtja.

Zhvillimi i kulturës në Voskopojë shënoi një hap me rëndësi në
përparimin e përgjithshëm kulturor të vendit. Duke futur shkencën
pozitive në programet mësimore, dijetarët voskopojarë i dhanë një
goditje konservatorizmit të kulturës feudale dhe kontribuan në lindjen
e iluminizmit shqiptar. Voskopoja u bë një qendër ndikuese edhe për
viset përqark, por edhe më larg, në Greqi e Maqedoni. Në Voskopojë
vinin të mësonin djem nga Vithkuqi, Berati, Elbasani dhe qendra të
tjera të Shqipërisë, shumica e të cilëve bëheshin mësues në vendlindjet
e tyre. Të tillë kanë qenë Theodhor Haxhifilipi ose Dhaskal Todri i
Elbasanit, Kostë Ikonomi i Beratit, Evstrat Vithkuqari me shokë, që
vepruan në shek. XVIII-XIX.

Disa prej tyre qenë ndër veprimtarët dhe personalitetet më të
njohur në atë qytet dhe në mbarë vendin. Një ndër ta ishte edhe
Theodhor Kavaljoti, filozof që jetoi në vitet 1728-1789. Shkroi
traktate si “Logjika” (1749), “Frika” (1752) dhe “Metafizika”. Siç
tregon emri i tij, por edhe shqipja me të cilën ai shkroi (me elementë
të dialektit verior), i përkiste një familjeje me origjinë nga
Shqipëria e Mesme, nga Kavaja. Në veprën e tij “Protopiria” (Libër
fillestar mësimi, Venedik 1770), Kavaljoti botoi edhe një fjalor tri
gjuhësh, me mbi një mijë fjalë greqishte, shqipe dhe vllahishte të
krahasuara. Edhe voskopojari Dhanil Adam Haxhi (rreth 1754-1825), në
“Isagogjinë” e tij (“Mësime fillestare”, Venedik 1802), rreshton
bisedime të krahasuara në po ato tri gjuhë.

Në vitin 1762, Grigor Voskopojari (fundi i shek. XVII-1772), të
cilin e hasim në fillim të shek. XVIII në Berat, ku me sa duket kishte
origjinën e tij, kishte përfunduar shqipërimin e të dyja Dhiatave (të
së Vjetrës e të së Resë). Ishte ky një aksion shumë i madh, që kishte
të bënte me përkthimin në gjuhën e vendit të librave bazë të kishës.
Liturgjia në kisha pjesërisht thuhej me kohë edhe në shqip. Kjo vazhdoi
edhe në shek. XVIII, edhe më pas. Në procesin mësimor të shkollës së
drejtuar nga kleri hynte dhe shqipja, së pari përmes teksteve fetare,
që zinin vendin më të madh në programet, por edhe përmes lëndëve të
tjera. Në tekstin e Theodhor Bogomilit (njohur më shumë si Anonimi i
Elbasanit), i shek. XVII, përfshihet edhe një predikim i lirë fetar.
Dhaskal Todri na ka lënë edhe një fabul të shqipëruar të Ezopit. Edhe
Kostë Ikonomi hartoi tekste tri gjuhësh (në greqishte të vjetër, në atë
të re dhe në shqip). Këto tekste i ka përdorur edhe mësuesi vithkuqar
Kostë Cepi (shek. XVIII-XIX), prej të cilit i njohim të kopjuara. Ai ka
dhënë mësim jo vetëm në vendlindje, por edhe në Elbasan e gjetiu.

Grigor Voskopojari shkruante me një alfabet origjinal, si edhe
Bogomili, që e kishte shpikur vetë për shqipen që shkroi. Të njëjtën
gjë bëri edhe Dhaskal Todri, ndofta nën ndikimin e Bogomilit, por edhe
të Grigorit, të cilin e pati mësues në Voskopojë. Edhe ky përdori një
alfabet origjinal, që e shpiku vetë e që u përhap edhe në njerëz të
tjerë në Elbasan. Njihen edhe të tjera alfabete origjinale të shqipes
në Shqipërinë e Jugut, si në Gjirokastër, Janinë etj. Këto përbëjnë
fakte me rëndësi për lëvrimin e shqipes si gjuhë më vete, që kërkonte
edhe një alfabet më vete. Grigori u bë kryepeshkop i Durrësit dhe u
njoh edhe si Grigori i Durrësit, por ai ka jetuar edhe në Elbasan.

Kështu, Voskopoja ishte edhe qendër e lëvrimit të shqipes. Këtë
gjuhë nuk e shkruanin vetëm Kavaljoti, Adam Haxhiu dhe Grigori, por
edhe të tjerë, duke arritur të shqipëroheshin Dhiatat në atë qytet, të
përdorej jo vetëm alfabeti grek, por edhe një alfabet i krijuar
posaçërisht për shqipen.

Vizitor

Vizitor: Vizitor

Post n°5

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Mesazh nga Vizitor 2/4/2009, 08:40

Shkolla dhe arsimi në tokat shqiptare (shek. XVI-XVII)

Perandoria Osmane nuk njihte në
zotërimet e veta kombësi, por vetëm komunitete fetare - myslimanët,
rumët (ortodoksët) dhe latinët (katolikët). Rrjedhimisht edhe
shqiptarët ishin grupuar në këto tri komunitete fetare dhe nuk
njiheshin si një njësi kombëtare më vete. Atyre u lejohej ushtrimi i
funksioneve arsimore-kulturore vetëm në gjuhët turko-osmane, greke dhe
latine-italiane. Ndërsa te popujt fqinjë ortodoksë sllavë u ruajt,
kundër vullnetit të Patrikanës greke, tradita e përdorimit të gjuhës
popullore në kishë e në arsim, shqiptarët ishin privuar nga përdorimi i
gjuhës amtare shqipe në kisha e në arsim. Përveç kësaj, komunitetet e
tyre fetare ishin të varura nga tri qendra të ndryshme të huaja
kishtare e kulturore.

Institucionet kryesore arsimore që u ngritën në periudhën e
sundimit osman në Shqipëri, ishin shkollat e komuniteteve myslimane, me
mësim në gjuhët turko-osmane dhe arabe. Në fillim të shek. XVI, me të
ardhurat që vinin nga pasuritë e vakëfuara të feudalëve dhe besimtarëve
të tjerë të pasur myslimanë, u hapën në disa qendra të Shqipërisë,
kryesisht pranë xhamive, shkolla fillore ose mektepe. Këtu
mësuesit-hoxhallarë u mësonin nxënësve leximin e librit të shenjtë, të
kuranit, dhe pak shkrim me shkronja arabe. Në shek. XVII, kur ndodhi
islamizimi masiv i shqiptarëve, filloi të shtohej numri i mektepeve që
hasen tani edhe në disa fshatra. Pranë mektepeve në qytetet kryesore të
vendit u çelën edhe shkolla të një shkalle më të lartë, medresetë, ku
nxënësit mësonin gramatikën dhe leksikun e arabishtes, të persishtes
dhe të osmanishtes, retorikën e letërsisë orientale dhe doktrinën
islame. Numri i nxënësve të tyre ishte i kufizuar. Në këto medrese
përgatiteshin klerikët që shërbenin në institucionet e kultit islamik
dhe në aparatin shtetëror. Në tokat shqiptare u krijua kështu një
shtresë intelektualësh të pajisur me kulturë islame, disa prej të
cilëve kishin studiuar edhe në medresetë e Stambollit, të Aleksandrisë
ose të Bagdatit.

Më e vështirë ishte gjendja e arsimit të popullsisë së krishterë,
e cila nuk gëzonte mbështetjen e shtetit dhe i nënshtrohej
diskriminimit. Ortodoksët dhe katolikët kishin pak shkolla fillore
(fetare) që ishin ngritur zakonisht pranë ndonjë manastiri ose kishe
dhe në raste të veçanta pranë ndonjë fshati. Edhe ata pak nxënës që i
frekuentonin ato ishin të paracaktuar, kryesisht, për t’u bërë klerikë.
Mësuesit ishin gjithashtu klerikë, ndërsa programi i tyre përbëhej nga
lëndë krejtësisht fetare.
Shkollat e komunitetit ortodoks, që funksiononin në Shqipëri qysh nga
shek. XVI-XVII, ishin nën mbrojtjen e Patrikanës së Stambollit, ndaj
patën një jetë më të qëndrueshme. Mësimi në këto shkolla jepej
greqisht, në gjuhën e kishës. Fondet për mbajtjen e tyre formoheshin
nga dhuratat e besimtarëve për kishën dhe qysh nga gjysma e dytë e
shek. XVII edhe nga kontributi financiar që jepnin esnafet ortodokse të
qyteteve për këtë qëllim. Për përgatitjen e mësuesve patrikana kishte
organizuar shkolla në Malin Atos dhe në Stamboll.

Shkollat katolike ishin nën drejtimin e kishës së Romës dhe kishin
si detyrë të përgatisnin mësues-klerikë. Si mësues shërbenin klerikë
shqiptarë e të huaj, të përgatitur në kolegje të veçanta, siç ishte
p.sh. Kolegji Ilirik në Loreto. Kur misionarët e Romës vunë re se
veprimtaria e tyre në Shqipëri nuk po jepte rezultatet që priteshin,
për shkak se zhvillohej latinisht ose italisht dhe jo në gjuhën e
popullit, Roma filloi të përdorte edhe gjuhën shqipe në shkollat fetare
katolike. Në këto rrethana u hapën disa shkolla të tilla, ku mësohej
edhe gjuha shqipe dhe ku shërbenin si tekste mësimore katekizmat e
hartuar nga shkrimtarë klerikë si Pjetër Budi. Këto ishin ngritur
kryesisht pranë famullive dhe manastireve. Një shkollë e tillë
funksiononte në vitet 1628-1675 në Pedhanë dhe po në atë kohë edhe në
Blinisht (të dyja në rrethin e Lezhës), si dhe në Kurbin (rrethi i
Krujës). Në 1669-1670 funksiononte një shkollë katolike në gjuhën
shqipe edhe në Himarë. Në Pedhanë e në Blinisht u krijuan më vonë edhe
shkolla më të larta, gjimnaze, ku përdorej gjithashtu gjuha shqipe.
Këto shkolla u ngritën nga murgj françeskanë. Shkolla të mesme shqipe
katolike u hapën edhe në Janievë të Kosovës (1671), në Velje të
Mirditës (1699), në qytetin e Shkodrës (1699). Në këto shkolla të mesme
nxënësit, që ishin destinuar për t’u bërë klerikë, studionin
teologjinë, gjuhët latine e italiane dhe disa prej tyre dërgoheshin për
studime më të larta në Itali.

Mësimi i gjuhës shqipe në këto shkolla, edhe pse tepër i kufizuar,
ishte në interes të popullsisë vendase, që i përkrahte ato. Kështu
gjimnazi i Blinishtit u ngrit me kërkesën e krerëve të vendit dhe kur
në vitin 1648 shkolla e Pedhanës u rrafshua nga një ekspeditë
ndëshkimore osmane, banorët e fshatit e rindërtuan atë përsëri.

Zhvillimi i arsimit në gjuhën shqipe në shek. XVII u pengua për
shkak të ndjekjeve të qeveritarëve osmanë. Megjithatë, në shek. XVII,
në shtresat e larta të shoqërisë shqiptare ishte zgjeruar rrethi i
njerëzve të mësuar. Por edhe këta, të përgatitur në institucione fetare
në gjuhët e mëdha të kulturës, në latinisht, greqisht ose në arabisht,
parapëlqenin të përdornin këto gjuhë. Në çerekun e parë të shek. XVII
Pjetër Budi shprehej shumë ashpër për një pjesë të madhe të klerit të
lartë katolik shqiptar, që tregohej indiferent dhe mospërfillës ndaj
lëvrimit të gjuhës shqipe, si dhe ndaj gjendjes së mjerueshme kulturore
të popullit shqiptar.

Në vitin 1622 kisha katolike krijoi institucionin me emrin “De
Propaganda Fide” me qendër në Romë. Ky ngriti disa shkolla për
përgatitjen e klerikëve shqiptarë, si Kolegji ilirik i Fermos (1633),
që drejtohej nga misionarët jezuitë, shkolla e Montorinos në Romë, nën
drejtimin e misionarëve françeskanë dhe dy shkolla për nxënësit nën
drejtimin e bazilianëve, njëra në Grota Ferra afër Romës dhe tjetra në
një koloni arbëreshe të Sicilisë. Rrethana më të favorshme për arsimin
shqip u krijuan, kur në fronin e papës hipi Klementi XI, me origjinë
shqiptare. Me nismën e tij u mblodh më 1703 Koncili i peshkopëve të
Shqipërisë, që njihet me emrin “Koncili i Arbërit”, i cili vendosi të
përhapte letërsinë fetare në gjuhën shqipe. Tetë vjet më vonë, më 1711,
në shkollën e Montorinos në Romë u hap katedra e gjuhës shqipe.

Vizitor

Vizitor: Vizitor

Post n°6

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Mesazh nga Vizitor 2/4/2009, 08:41

Letërsia shqiptare gjatë shek. XVIII

Gjatë shek. XVIII në zhvillimin e
kulturës dhe të letërsisë shqiptare u shfaqën dukuri të reja. Këto
dukuri u përcaktuan nga një varg faktorësh të jetës ekonomike, politike
e kulturore të vendit. Në radhë të parë zhvillimi i forcave të
brendshme prodhuese, i ekonomisë monetare, solli me vete lindjen e
shtresave të reja tregtare-zejtare, të cilat ishin të interesuara për
një zhvillim të pavarur ekonomik e kulturor. Me këtë lidhet forcimi i
prirjes për përdorimin e shqipes së shkruar jo vetëm në sferën
kishtare, por dhe në veprimtarinë e përditshme ekonomike. Kjo kërkonte
pa dyshim përdorimin e alfabeteve të veçanta për shqipen, që e dallonin
atë nga gjuhët e tjera, por objektivisht edhe për ta shkëputur më së
fundi lëvizjen kulturore në Shqipëri nga zhvillimi i varur prej
kulturave të huaja, sidomos osmane e greke. Me forcimin e kësaj
prirjeje shpjegohen nismat e një anonimi nga Elbasani, të Kostë
Beratit, të Grigor Voskopojarit, mitropolit i Durrësit nga viti 1769
dhe të Theodor Haxhifilipit (rreth vitit 1730-1805) nga Elbasani, i
njohur me emrin Dhaskal Todri, që krijuan alfabete të posaçme të
shqipes. Ky i fundit nismën e tij e pagoi me jetën e tij duke mbetur i
vrarë, pa arritur të ngrinte një shtypshkronjë në Elbasan që do të
botonte vepra shqip.

Gjatë këtij shekulli njohu një gjallërim më të madh literatura e
qarkut kulturor konfesional ortodoks e mysliman. Anonimi i Elbasanit
solli në shqip copa të ungjillit, si dhe Grigor Voskopojari, kurse
Dhaskal Todri solli në shqip “Dhiatën e vjetër dhe të re”, ndonëse nuk
arriti ta botonte. Këto përpjekje u shumuan në shekullin pasues me
botimin më 1827 të tekstit të plotë të “Dhiatës së re” të përkthyer nga
Vangjel Meksi dhe të redaktuara nga Grigor Gjirokastriti, si dhe me
korpusin e madh të përkthimeve fetare të Konstandin Kristoforidhit
(1827-1895) në dy dialektet e shqipes.

Qyteti i Voskopojës në këtë shekull u bë një qendër e rëndësishme
kulturore, me një lëvizje të gjerë arsimore e me institucione
përkatëse.

Edhe pse letërsia që u zhvillua në Voskopojë ishte kryesisht në
gjuhën greke, nevoja për t`i vënë gardh rrezikut të asimilimit, bëri të
pashmangshme edhe përdorimin e gjuhës amtare, duke inkurajuar
objektivisht zhvillimin e kulturave kombëtare. Në shkollat e Voskopojës
u përdorën edhe shqipja e arumanishtja për mësimin e greqishtes.

Dukuria më e rëndësishme e zhvillimit letrar në Shqipëri gjatë
shek.XVIII është poezia shqipe me alfabet arab, që u quajt poezia e
bejtexhinjve. Kjo ishte një dukuri kontradiktore, sepse në të poetët
bejtexhi shprehën nga një anë, prirjen për ta dalluar veten nga
kombësitë e tjera përmes shkrimit të shqipes, si gjuhë e poezisë së
tyre, nga ana tjetër, ata ishin nën ndikimin e fortë të kulturës
orientale dhe të moralit islam.

Pas përhapjes së gjerë të islamizmit, në Shqipëri në shek. XVIII u
ngrit një rrjet i gjerë institucionesh arsimore e kulturore islame,
mejtepet e medresetë ku jepej feja islame, letërsitë orientale në
gjuhët osmane e arabe. Numri i njerëzve të shkolluar në këto
institucione u rrit, duke formuar kështu një shtresë intelektualësh të
brumosur me kulturën dhe ideologjinë e pushtuesit. Prej kësaj shtrese
dolën poetët bejtexhinj, që sollën në krijimtarinë e tyre idetë e fesë
e të moralit islam, të shprehura me një gjuhë të mbytur nga
orientalizmat. Ata e shkruan shqipen me alfabet arab, ndoqën modelet e
poezisë orientale dhe rimorën kryesisht motivet e atyre letërsive.

Megjithatë krijimtaria e bejtexhinjve pati rëndësi për zhvillimin
e letërsisë shqipe nga disa anë. Në radhë të parë, sepse përmes saj
shqipja bëri jetën e vet të shkruar, edhe pse me alfabet arab, në një
kohë kur tradita e letërsisë fetare-katolike të shek. XVI-XVII ishte
fashitur dhe tradita e letërsisë kishtare ortodokse në jug ishte fare e
kufizuar, edhe kur shqipja u shkrua me alfabetin grek ose me alfabete
të krijuara enkas. Duke shkruar në gjuhën shqipe poetët bejtexhinj
dëshmonin vetëdijen e kombësisë së tyre; ata e dallonin veten nga
popujt e tjerë të perandorisë, si kombësi me gjuhën e vet të veçantë.

Nga ana tjetër, edhe pse e mbështetur në motivet dhe modelet e
poezisë orientale, ajo nuk mund të ishte e shkëputur nga trualli ku
lindi, nga bota e njeriut shqiptar. Për pasojë ajo u tregua e ndjeshme
edhe ndaj përjetimeve të individit dhe ndaj konflikteve të tij morale
me institucionet e kohës. Në këtë vështrim krijimtaria e bejtexhinjve
shënon një hap përpara në zhvillimin e brendshëm të poezisë shqipe.
Duke mbetur jo vetëm në kufijtë kronologjikë të letërsisë së vjetër,
por edhe brenda caqeve të përmbajtjes së saj, ajo përsëri e kapërceu
atë në disa drejtime. Me të nisi trajtimi në rrafsh të gjerë i temës
laike dhe pasqyrimi i disa elementeve të jetës shqiptare të kohës.

Me rëndësi të veçantë është shkëputja e saj nga letërsia e vjetër,
si akt krijimi. Poezia e bejtexhinjve nuk plotëson funksione didaktike,
utilitare, ajo është produkt i përjetimeve subjektive dhe i frymëzimit
krijues, sepse solli në traditën poetike shqipe botën subjektive të
individit, edhe kur zhytet në mjegullën e misticizmit ose shkëputet
prej saj, edhe kur ngrihet në spekulacione metafizike ose zbret në
tokë, duke trajtuar disa anë të jetës dhe të realitetit të kohës.

Krijimtaria e bejtexhinjve u shfaq si një rrymë e gjerë poetike që
u shtri në të gjitha trevat shqiptare. Ajo ishte rezultat i zhvillimit
të jetës intelektuale në disa qytete e qendra të mëdha shqiptare, si
Berati, Elbasani, Prishtina, Shkodra, Prizreni, Tetova, Gjakova,
Gjirokastra, Kolonja, Frashëri, Konispoli etj.

Një nga më të shquarit përfaqësues të saj është Nezim Frakulla
(vdekur më 1760) nga Berati. Ai është autor i shumë poezive turqisht,
arabisht e persisht, por vepra e tij kryesore është “Divani” shqip që
thyen skemën tradicionale të divaneve orientale, sepse, krahas motiveve
të njohura në to, poeti solli disa aspekte të jetës së kohës në
Shqipëri. Një pjesë e mirë e vjershave të tij janë gazelet, ku i
këndohet bukurisë e dashurisë, por nuk mungojnë dhe vjersha me nota
kritike për disa vese morale e dukuri negative të kohës.

Bashkëkohës me të është dhe Sulejman Naibi (vdekur më 1772) po nga
Berati. Edhe ky shkroi një “Divan”. Vjershat e pakta që njohim prej tij
janë të frymëzuara e me vlera artistike. Ndryshe nga poetë të tjerë
myslimanë, ai shkruan me një shqipe më të pastër e më të lakuar.

Tahir Efendi Gjakova (fundi i shek. XVIII-shek. XIX) hartoi një
vepër shqip, në vargje dhe në prozë, me titullin “Emni Vehbije” që
përmban porosi e këshilla në frymën e moralit islam. Vepra u botua më
1835 në Stamboll, kuptohet me alfabetin arab. Ajo paraqet interes si
dokument gjuhësor i të folmes së Gjakovës.

Muhamet Kyçyku (1784-1844) nga Konispoli është autor i dy poemave
me subjekt me motive biblike e kuranike “Erveheja” dhe “Jusufi e
Zelihaja”, të përshkuara nga fryma e moralit islam. Poeti që me
krijimtarinë e tij qëndron më afër jetës së kohës është Hasan Zyko
Kamberi (shek. XVIII-XIX) nga Starja e Kolonjës. Është autor i një
“Mevludi” dhe i shumë poezive lirike, me temë shoqërore e erotike. I
lidhur me jetën e fshatit dhe jo me jetën orientale të qyteteve e
mjediseve feudale, ai pasqyroi në poezinë e tij halle dhe dilema të
njeriut të varfër, zakone e probleme shoqërore të kohës. Vjersha më e
fuqishme e tij është “Paraja”, një satirë e fortë ndaj realitetit të
korruptuar dhe ndaj rolit shkatërrues të parasë. Vjershat e Hasan Zyko
Kamberit kanë gjurmët e ndikimit të traditës poetike popullore dhe janë
shkruar me një gjuhë më të pastër, afër së folmes popullore.

Poezia e bejtexhinjve mbeti brenda disa mjediseve të mbyllura dhe
shterroi gradualisht përpara zhvillimit të një letërsie të re të
shekullit që erdhi, të frymëzuar nga idetë e Rilindjes. Ajo mbijetoi
përtej shekullit të saj për arsye historike të njohura vetëm në disa
qendra kulturore e fetare të Kosovës.

*

* *

Gjatë shek. XVIII pati një gjallërim të lëvizjes letrare e
kulturore edhe te arbëreshët e Italisë. Autori më i shquar i letërsisë
arbëreshe të këtij shekulli është Jul Variboba (1724-1788), i cili
botoi më 1762 veprën “Gjella e Shën Mërisë virgjër” një poemth që
shtjellon jetën e Marisë dhe të Krishtit, e përshkuar nga një notë
humanizmi tokësor e lirizmi të vetvetishëm, e shkruar në frymën e
poezisë popullore, me një ngjyresë lokale. Vepra ka rëndësi si një
krijim artistik i frymëzuar që shënoi kërcënimin nga kuadri i ngushtë
didaktik-utilitar, drejt një letërsie me vlera të dukshme artistike.

Midis autorëve arbëreshë të këtij shekulli duhen përmendur edhe
poetët Nikollë Brankati (1675-1741), Nikollë Filja (1691-1769) dhe
Nikollë Keta (1742-1803). Ky i fundit është edhe autor i një vepre
historiko-etnografike me titull “Thesar njoftimesh për maqedonasit”, që
u botua pjesërisht te revista “La Sicilia” (Palermo, 1867).

Letërsia e shek. XVI-XVIII ka rëndësi jo vetëm si etapa e parë e
zhvillimit të letërsisë shqiptare, por edhe sepse ajo vuri bazat e
shkrimit shqip.

Vizitor

Vizitor: Vizitor

Post n°7

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Mesazh nga Vizitor 2/4/2009, 08:43

Letërsia shqiptare në shek. XVI-XVII

Pas vdekjes së Skënderbeut (1468) dhe
rënies së kështjellave të fundit të qëndresës shqiptare (1468-1479),
për popullin shqiptar nisi një periudhë e gjatë pushtimi gati
pesëshekullore, pasojat e të cilit u ndien në gjithë jetën e vendit.
Invazioni osman dhe luftërat shkretuese që turqit i imponuan popullit
shqiptar, krahas të tjerave i sollën dëme të mëdha edhe kulturës
shqiptare. U ndërprenë proceset e natyrshme të zhvillimit
ekonomiko-shoqëror e kulturor dhe vendi hyri në një sistem
marrëdhëniesh të prapambetura, në një fazë historikisht të kapërcyer
prej tij. Humbja e forcave të gjalla njerëzore, eksodi biblik i
dhjetëra mijëra banorëve të tokave shqiptare që morën arratinë për t`i
shpëtuar zgjedhës osmane, shkatërrimi i vendit, rrënimi i shumë
qyteteve, vatra të rëndësishme të kulturës, që groposën nën gërmadhat e
tyre vlera të mëdha kulturore (monumente të arkitekturës e vepra të
artit, dokumente të shkruara e arkiva të tëra etj.), të krijuara nga
shqiptarët gjatë shekujve, u duk se sollën një shkreti në jetën e
vendit. Shqiptarët kishin hyrë në një robëri të rëndë që, bashkë me
zhdukjen e vlerave shpirtërore, rrezikonte të sillte humbjen e
identitetit dhe zhdukjen e tyre si popull. Përveç kësaj, kultura
shqiptare u vu nën trysninë e asaj turko-arabe. Sundimtarët osmanë,
bashkë me islamizimin në masë të popullsisë shqiptare, nëpërmjet një
diskriminimi të gjithanshëm kombëtar dhe politik të shqiptarëve synonin
t’i shkombëtarizonin, t’i asimilonin dhe t’i turqizonin ata.

Procesi i zhvillimit kulturor të shqiptarëve pësoi një thyerje,
por nuk u ndërpre krejtësisht. Nga një anë, tradita e një qytetërimi
dhe e një kulture të hershme dhe ekzistenca e shqipes, një nga gjuhët
më të lashta të kontinentit që i dallonte shqiptarët prej popujve të
tjerë përreth e, nga ana tjetër, ekzistenca e një qëndrese kundër
pushtuesit, që shfaqej me shpërthimin e kryengritjeve të herëpashershme
antiosmane, ishin faktorët që mundësuan mbijetesën e një kulture
tradicionale, materiale e shpirtërore, gojore dhe të kultivuar, si dhe
zhvillimin e një letërsie të shkruar në gjuhën shqipe, sidomos nga
shek. XVI e këtej.

Në prag të pushtimit osman populli shqiptar kishte arritur të
dilte si një etni dhe kombësi e dalluar, me kulturën e tij të veçantë,
të shprehur në mënyrën e jetesës, në arkitekturë dhe në veprat e artit,
në ruajtjen e gjuhës dhe në krijimtarinë popullore. Me zhvillimet
ekonomiko-shoqërore dhe kulturore shqiptarët nuk mbetën pas popujve
fqinjë të pellgut të Adriatikut e të Gadishullit Ballkanik. Në kulturën
dhe në mendimin shqiptar kishin nisur të hynin idetë e Rilindjes
evropiane, në to u ndie ndikimi i lëvizjes së madhe të Humanizmit.

Kur pushtimi osman e bëri të pamundur lulëzimin e kulturës
humaniste në vend, ajo pjesë e inteligjencies shqiptare që ishte
formuar nën ndikimin e kësaj lëvizjeje, emigroi jashtë vendit dhe e
zhvilloi veprimtarinë e saj në viset e huaja ku u vendos, kryesisht
përtej Adriatikut. Prej saj u shquan figura që bënë emër në botën
humaniste, si historianët Marin Barleci (1458-1512) dhe Marin Beçikemi
(1468-1526), ndërsa Gjon Gazulli (1400-1465), Leonik Tomeu (1456-1531),
Mikel Maruli (shek. XV), Maksim Artioti (1480-1556) u dalluan në fusha
të ndryshme të shkencës, të artit e të filozofisë.

Por vendin e parë midis tyre e zë Marin Barleci, historiani i parë
i madh shqiptar, autori i veprës së njohur “Historia de vita et gestis
Scanderbegi epirotarum principis” (Historia e jetës dhe e bëmave të
Skënderbeut, princit të epirotëve), botuar në Romë midis viteve
1508-1510. Kjo vepër u përkthye në shumë gjuhë të botës dhe u bë burim
i një literature të gjerë për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun. Vepra
është shkruar në frymën e humanizmit, me një stil të ngritur e
emocional përmes të cilit himnizohet Skënderbeu si luftëtar i lirisë,
si mbrojtës i krishterimit dhe si njeri. Me gjithë teprimet, duke qenë
bashkëkohës i ngjarjeve, Barleci ka sjellë në veprën e tij frymën e
kohës dhe të dhëna historike që i qëndrojnë kritikës. E shkruar në
latinisht, e cila ishte në atë kohë gjuha universale e kulturës, vepra
e Barlecit ka në qendër botën shqiptare dhe i përket kulturës e
letërsisë së popullit, që shkroi me luftën e tij një nga faqet më të
ndritura të historisë së tij, duke u bërë gardhi i pathyeshëm që pengoi
vërshimin e osmanëve përtej brigjeve të Adriatikut.

Edhe përpjekjet që një pjesë e klerit bëri, për nevojat e jetës
shpirtërore e konfesionale në vend, për të shpëtuar besimin e krishterë
nga vërshimi i islamit, patën jo vetëm një kuptim fetar, por dhe
atdhetar. Duke mbrojtur fenë e krishterë, në kushtet kur gati dy të
tretat e popullatës në fund të shek. XVII ishin konvertuar në fenë
islame, klerikë, si Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi e Pjetër
Bogdani, me veprimtarinë e tyre kishtare e letrare-kulturore synonin të
mënjanonin rrezikun e asimilimit të shqiptarëve nga pushtuesi i ri.
Ndryshimi drastik i strukturës fetare dhe masat e pushtuesit për
nënshtrimin e popullatës vendase dhe rrafshimin e veçorive të saj
etnike, nxitën qëndresën e shqiptarëve edhe në fushën e kulturës.
Kultura shqiptare pati një zhvillim të vetin, të brendshëm, sado të
penguar, edhe në kushtet e pushtimit disashekullor osman, nën trysninë
e botës kulturore të orientit, që ushtroi një ndikim të thellë e të
gjithanshëm në të, por pa arritur të shtypë natyrën shqiptare të
kulturës vendase.

Qëndresa në fushën e kulturës u shpreh në radhë të parë përmes
lëvrimit të shqipes në lëmë të botimeve të teksteve kishtare, kryesisht
të qarkut konfesional katolik, në veri, por dhe ortodoks, në jug.

Reforma Protestante në Evropë kishte gjallëruar shpresat e
zhvillimit të gjuhës e të traditës letrare vendase dhe në këtë klimë
prifti katolik Dom Gjon Buzuku botoi më 1555 një “Meshar” shqip me
pjesë të përkthyera nga ungjilli, rituali dhe liturgjia. Vepra duhet të
jetë vënë në listën e librave të ndaluar (index) nga Kundërreforma, e
cila me vendimet e koncilit të Trentit më 1562 lejonte të ktheheshin në
gjuhët e folura të vendit vetëm katekizma (libra mësimi fetar), por jo
libra liturgjie, siç ishte “Meshari”. Me këtë vepër Buzuku hidhte një
hap të madh historik, duke dashur të ngrejë shqipen në rangun e një
gjuhe liturgjie. “Meshari” i Gjon Buzukut ka rëndësinë e të parit
monument si libër të dokumentuar të shqipes së shkruar në shek. XVI, si
dhe rëndësinë e një nisme që hapte udhën e lëvrimit të mëtejshëm të
gjuhës shqipe përmes përkthimit të teksteve kishtare, çka do t`i
ndihmonte një procesi sado të ngadalshëm, por me pasoja të mëdha,
përdorimit të shqipes në shërbesat fetare dhe kombëtarizimit të kishës
në Shqipëri.

Nga libri i Buzukut njihet vetëm një kopje e cunguar që ruhet në
Bibliotekën e Vatikanit. Veprës i mungojnë fletët e para, ndër to dhe
fleta e parë me titullin dhe vendin e botimit. Për këtë të fundit,
Eqrem Çabej, që botoi më 1968 tekstin e plotë të njohur të veprës, me
kritere të rrepta tekstologjike shkencore, i përmbahet mendimit të
albanologut francez Mario Rok, se shtypshkronja ku u shtyp libri, duhet
të ketë qenë venedikase ose e burimit venedikas e se ka shumë gjasa që
libri të jetë shtypur në Venedik.

Gjuha e veprës së Buzukut është gegërishtja e shek. XVI, por me
një përpjekje të vetëdijshme të autorit për ta ngritur në një shkallë
mbidialektore. Përkthimi nuk është mbështetur mbi një tekst të vetëm
origjinal, por mbi tri modele të ndryshme: latinisht, italisht e
serbokroatisht dhe kjo i ka dhënë Buzukut liri më të madhe. Për të
përballuar lëndën që përktheu ai është nisur nga shqipja popullore,
duke vënë në përdorim gurra të gjalla të gjuhës amtare. Kjo e bën
gjuhën e tekstit të rrjedhshme, vise-vise me një bukuri stilistike
gjuhësore të rrallë; dallohen sidomos psalmet që mbeten shprehja e një
shqipeje klasike. “Kemi të bëjmë pikësëpari, pohon Çabej, me një gjuhë
letrare, prodhim dhe i një zhvillimi të mëparmë të shkrimit dhe të
përpunimit nga ana e këtij shkrimtari, i përpjekjes individuale për të
ngritur të folët popullor në një shkallë më të lartë të përdorimit”.

Libri i Buzukut është shkruar me alfabetin latin të tipit gjysmë
gotik. Për pesë tinguj të shqipes që nuk i ka latinishtja autori përdor
shkronja të përngjashme me ato të alfabetit cirilik.

Vepra u shkrua për t`u ardhur në ndihmë klerikëve vendës dhe për
ta pajisur kishën katolike shqiptare me një libër që të përmbushte
nevojat e përditshme të shërbimeve fetare. Por ajo u shkrua dhe “nsë
dashunit së botës sanë”, siç shkruan autori në pasthënien e veprës, pra
dhe nga dashuria për polemin e vet. Sidoqoftë botimi i librit, siç ka
vënë në dukje prof. Eqrem Çabej, i kalon caqet e literaturës dhe merr
vlerën e një dokumenti historik, jo vetëm për gjendjen e shqipes në
shek. XVI, por dhe si “dëshmi letrare e lëvizjes fetare katolike të
shek. XVI në vendin tonë”.
I së njëjtës kohë është një dorëshkrim shqip toskërisht, i quajtur
Ungjilli i Pashkëve, i cili dëshmon përpjekjet për përdorimin e shqipes
edhe në shërbesat kishtare të ritit ortodoks.

Në kohën kur në Shqipëri nisën të vinin edhe misionarë katolikë,
sidomos nxënës të kolegjit të Loretos, për organizimin e shkollave
fillore pranë kuvendeve dhe famullive të tyre, për nevojat e këtyre
shkollave, një prift tjetër katolik Pjetër Budi (1566-1622) botoi njëra
pas tjetrës “Dottrina Cristiana”, 1618 (Doktrina e Krështenë), “Rituale
Romanum” 1621 (Rituali Roman) dhe “Specchio di Confessione” 1621
(Pasqyra e t’rrëfyemit). Sikurse shkruante ai, qëllimi i botimit të
këtyre veprave ishte “t`u vijë ndihmë këtyre popujve dhe vetë
priftërinjve me shembëlla të përshpirtshme, duke shkruar vazhdimisht
libra në gjuhën e tyre”. Të tria veprat janë në pjesën më të madhe
përkthime të lira katekizmash, komente sakramentesh të rrëfimit dhe
ligjërata që i përkasin po atij, si dhe poezi fetare. Autori herë pas
here fut në mes të kësaj lënde fetare edhe pjesë që flasin për
realitetin shqiptar, duke shprehur dhe ndjenjat e tij atdhetare.

Budi me veprën e tij shënon një hap përpara në letërsinë shqipe,
sepse me të kemi shkrimtarin e parë të prozës origjinale dhe
vjershëtorin e parë të letërsisë shqipe me një prodhim me afër 3 300
vargje, të gjitha përshtatje nga latinishtja e italishtja, po shumë
herë një përshtatje e lirë me vlera stili.

Vizitor

Vizitor: Vizitor

Post n°8

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Mesazh nga Vizitor 2/4/2009, 08:43

Pjetër Budi pati disa përgjegjësi të larta në hierarkinë kishtare,
deri në atë të Peshkopit të Sapës dhe të Sardës (krahina që i
përgjigjen Zadrimës së sotme) dhe të Zëvendësit të Përgjithshëm të
Serbisë, ku u emërua nga sinodi kishtar, më 1599, detyrë që e mbajti
për 17 vjet. Por krahas veprimtarisë kishtare ai u angazhua dhe në disa
projekte të guximshme për organizimin e një lëvizjeje çlirimtare
antiosmane. Letra që ai i dërgon më 1621, kur është Peshkop i Sapës dhe
i Sardës, Kardinal Gocadinit është një nga dokumentet më të rëndësishme
të historisë sonë kombëtare të shek. XVII, dëshmi e aspiratave për liri
të shqiptarëve dhe e vetëdijes së tyre për të luftuar të bashkuar, pa
dallime fetare e krahinore kundër zgjedhës osmane. Letra paraqet një
projekt të gjerë për çlirimin e Shqipërisë. Përmes saj kuptohet se Budi
pati marrë përsipër rolin e promotorit të bashkimit kombëtar dhe të
organizatorit e të veprimtarit të shquar të lëvizjes çlirimtare.

Gjatë veprimtarisë së tij kishtare e atdhetare Budi ra në konflikt
edhe me disa klerikë të huaj, sidomos pas vendimit që mori mbledhja e
klerit shqiptar të peshkopatës së Shkodrës, Zadrimës e Lezhës, e
organizuar prej tij më 1622, për të mos pranuar asnjë peshkop me
kombësi të huaj. Nuk shkoi shumë kohë dhe ai u mbyt, si u tha,
aksidentalisht në lumin Drin. Vdekja e tij në këto kushte lë shteg për
të dyshuar se nuk ka qenë aksidentale.

Autor i tretë i rëndësishëm i letërsisë shqiptare të shek.
XVI-XVII të zhvilluar në Veri, është Frang Bardhi (1606-1643). Ai zë
një vend të veçantë në lëvizjen kulturore e letrare të kohës, sepse
veprat e tij lidhen më shumë me traditën e humanizmit. Lindi në Kallmet
të Zadrimës, studimet teologjike i kreu në kolegjin e Loretos e të
Propaganda Fides në Itali dhe punoi si klerik. Si dhe Budi, ai hyri në
konflikt me klerikët e huaj dhe mendoi e punoi për t`u ardhur në ndihmë
vendit të vet e popullit të vet dhe klerit vendës. Në një relacion që i
dërgon Papës më 1641, Bardhi shpreh shqetësimin e një atdhetari që e
vuan robërinë e pushtuesit osman, i mbushur me urrejtje ndaj mizorive
të tij dhe me shpresa për ndihmë nga Vatikani. Relacioni ka edhe vlerën
e një dokumenti historik me të dhëna për jetën e banorëve të krahinave,
ku ai ushtroi detyrën e klerikut, për gjendjen e tyre ekonomike dhe
shpirtërore nën zgjedhën e huaj dhe për zakonet e popullit.

Por veprat më të rëndësishme të Frang Bardhit janë “Dictionarium
latino-epiroticum” (Fjalor latinisht-shqip), botuar më 1635 dhe një
vepër për Skënderbenë e shkruar në latinisht dhe e botuar në Venedik më
1636 me titull “Georgius Castriotus Epirensia, vulgo Scanderbeg...”
(Gjergj Kastrioti, Epiroti, i quajtur përgjithësisht Skanderbeg, princi
shumë trim e i pathyeshëm i Epirotëve që u kthehet bashkatdhetarëve e
atdheut të vet, nga Frano Bardhi).
Fjalori u hartua për t`u ardhur në ndihmë klerikëve shqiptarë që nuk e
dinin latinishten, por nuk mungoi në këtë punë dhe frymëzimi nga
ndjenja e dashurisë për shqipen. Në parathënien e veprës ai shënon se
me të donte të ndihmonte gjuhën tonë “që po bdaretë e po bastardhonetë
sa më parë të ve” (që po humbet e po prishet me të kaluar të kohës).
Vepra e Bardhit hapi udhën në historinë e fjalorëve të shqipes, duke
qenë i pari i këtij lloji. Ai përmban rreth 2 500 fjalë të zgjedhura
nga fondi kryesor i gjuhës. Kjo vepër i hapi udhën edhe një dege tjetër
të dijes shqiptare, folkloristikës, sepse në të janë përfshirë mbi 100
proverba, shumica origjinale dhe vetëm pak të përkthyera.

Vepra tjetër është një apologji, një mbrojtje që i bën Bardhi
shqiptarësisë së Skënderbeut. Kjo vepër është shkruar prej autorit në
valën e zemërimit, brenda dy javëve, si përgjigje dhënë peshkopit të
Bosnjës, Tomko Marnaviç, i cili në një libër latinisht botuar më 1631,
e nxirrte Skënderbeun me origjinë boshnjake.

Kjo e bën librin e Bardhit një vepër historike dhe polemike.
Bardhi zotëron shumë mirë lëndën historike dhe e njeh mirë
dokumentacionin përkatës; ai, siç shkruan Mario Roku, di të bëjë
kritikën e dokumenteve, di të argumentojë tezat e veta, me një stil
energjik, të shkathët e herë-herë emfatik për shkak të vetë argumentit
që trajton.

Njeri me kulturë të gjerë dhe me mendje të mprehtë, Frang Bardhi,
duke vazhduar traditën e Barlecit në fushë të historiografisë
skënderbejane dhe duke hapur udhë të re në fushë të leksikografisë e të
gjurmimeve etnologjike, u bë një figurë e shquar e kulturës shqiptare
të shek. XVII.

Përfaqësuesi i fundit dhe më i shquari i letërsisë shqiptare të
shek. XVI-XVII është Pjetër Bogdani (1625-1689). Ishte nga Guri i
Hasit, katund në afërsi të Prizrenit. Pas studimeve të mesme në
kolegjin ilirik të Loretos, kreu studimet e larta në kolegjin e
Propaganda Fides, po në Itali, ku mori dhe titullin e doktorit në
filozofi e teologji. Pati detyra të ndryshme kishtare: në krye meshtar
në famullinë katolike të Prizrenit, pastaj peshkop i Shkodrës, i
ngarkuar njëkohësisht dhe me administrimin e kryepeshkopatës së Tivarit
dhe në fund kryepeshkop i kishës katolike shqiptare të Shkupit. Jetoi
vazhdimisht i përndjekur nga pushtuesit për shkak të veprimtarisë së
tij aktive kishtare e atdhetare. Për t`u shpëtuar këtyre ndjekjeve për
një kohë iu desh të merrte malet e të jetonte i fshehur. Por kjo e
ndihmoi të njihte nga afër gjendjen e popullit të vet nën zgjedhën
osmane, të vendoste lidhje me malësorët e krerët e tyre për veprime të
përbashkëta kundër sunduesve osmanë, si dhe të mblidhte të dhëna për
vendet ku kalonte, të njihte doket dhe traditat e popullit, gojëdhënat,
folklorin dhe gjuhën popullore. Më 1685 u kthye përfundimisht në Kosovë
dhe u vu në krye të lëvizjes çlirimtare antiosmane që shpërtheu atje më
1689, vit në të cilin edhe vdiq në Prishtinë i prekur nga epidemia e
kolerës.

Veprimtaria politike, kishtare e letrare e Bogdanit u zhvillua në
tri fronte: për mbrojtjen e kombësisë së tij nga asimilimi osman, nga
asimilimi serb dhe nga asimilimi grek. Relacionet e shumta që i ka
dërguar Bogdani Vatikanit dëshmojnë për aspektet e kësaj lufte të
pandërprerë prej tij dhe përbëjnë një korpus me rëndësi dokumentesh për
historinë dhe gjeografinë historike të Shqipërisë së kohës dhe të disa
krahinave të tjera kufitare.

Vepra kryesore e tij është libri në dy vëllime “Cuneus
Prophetarum” (“Çeta e profetëve”), botuar në Padovë më 1685. Teksti
është dhënë në dy shtylla për çdo faqe, shqip e italisht.

“Çeta e profetëve” është një traktat teologjik-filozofik që
trajton, duke shkrirë të dhëna nga burime të ndryshme, çështje kryesore
të teologjisë dhe një histori biblike të plotë, si dhe probleme të
ndërlikuara të skolastikës, të kozmogonisë, të astronomisë, të
pedagogjisë etj. Me këtë vepër Bogdani solli në kulturën shqiptare
frymën humaniste dhe vlerësoi rolin e dijes e të kulturës në jetën e
njeriut.

Nga ana tjetër, me veprën e Bogdanit letërsia dhe gjuha letrare
shqipe hodhën një hap të madh përpara, sepse ajo është e para vepër
origjinale e prozës shqipe dhe jo një përkthim a përshtatje, si veprat
para saj. Kjo vepër mund të quhet laboratori më i madh i përpunimit të
vetëdijshëm e mjeshtëror të shqipes mesjetare. Për ta bërë shqipen të
aftë të shprehte koncepte të vështira teologjike e filozofike, Bogdanit
iu desh punë e madhe për të njohur e shfrytëzuar mjetet e lashta të
gjuhës shqipe, arsenalin e saj bashkëkohor, visarin e pasur leksikor
dhe mundësitë e vlerat potenciale që ruante gjuha popullore. Si
rezultat i kësaj përpjekjeje krijuese, në penën e Bogdanit shqipja ka
fituar vlera të reja stili. Kjo e bën veprën e Bogdanit të jetë
përpjekja e parë dhe e mirëfilltë për diferencimin e stileve
funksionale në shqipen letrare.

Me idetë e saj iluministe, me frymën humaniste dhe me gjuhën e saj
të pastër e të përpunuar, ajo qëndron më afër Rilindjes dhe njerëzve të
saj, të cilët e çmuan dhe u mbështetën në shembullin dhe në traditën që
ajo krijoi.

*

* *

Në ngulimet e arbëreshëve të Italisë tradita e shkrimit shqip nis
me katekizmën e priftit Lekë Matrënga (1569-1619) “E mbsuame e
krështerë” (1592). Ky libër, i dyti monument i shqipes së shkruar, pas
“Mesharit” të Gj. Buzukut, është përkthim i një katekizme, i shkruar me
alfabetin latin, me rëndësi edhe për të ndjekur zhvillimin historik të
të folmeve arbëreshe në Kalabri.

Vizitor

Vizitor: Vizitor

Post n°9

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Mesazh nga Vizitor 2/4/2009, 08:44

Koha e përhapjes së fjalëve shqip, shqiptar dhe Shqipëri

Pas shpërnguljes së arbëreshëve për në
Greqi dhe në Itali (shek. XV), fjalët e dikurshme Arbën/Arbër, (i)
arbënesh/arbëresh dhe arbënisht/arbërisht, në vetë trojet shqiptare
erdhën e u zëvendësuan dalëngadalë me fjalët shqip, shqip-tar dhe
Shqip-ëni/Shqip-ëri. Nga këto më herët dokumentohet fjala e parme
shqip, të cilën e ndeshim një herë të vetme qysh në “Mesharin” e Gjon
Buzukut (1555, faqe XXV): …qi vjen me thashunë shqip… Fjala shqip, me
vlerë ndajfoljore, ndeshet pastaj katër herë në veprat e Budit (1618
dhe 1622), tek i cili, ashtu si te Buzuku, nuk ndeshet fare ndajfolja
arbënisht. Kurse Bardhi në Fjalorin latinisht-shqip të vitit 1635
përdor vetëm ndajfoljen arbënisht. Ndajfoljen shqip e gjejmë të
përdorur (dy herë) edhe në veprën e Bogdanit të vitit 1685. Por te
Budi, Bardhi e Bogdani gjejmë të përdorur rregullisht (dheu) i Arbën-it
dhe (gjuha) e arbëneshe.
Fakti që fjalën e parme shqip Buzuku, Budi dhe të tjerë pas tyre e kanë
përdorur në vend të fjalës së prejardhur arbën-isht, dëshmon që
ndajfolja shqip është më e hershme se shekulli i Buzukut (shek. XVI),
por mbetet e paqartë përse ajo nuk ndeshet në materialet e ruajtura nga
arbëreshët e Greqisë dhe të Italisë. Gjithsesi, kuptimi i saj nistor
duhet të ketë qenë “qartë, hapur, troç” dhe vetëm më pas ajo ka marrë
kuptimin e ndajfoljes arbën-isht/arbër-isht, të cilën më vonë edhe e ka
zëvendësuar dalëngadalë në trojet e banuara nga vetë shqiptarët. Me
kalimin e kohës, mbi bazën e kësaj fjalë me anë të prapashtesës –tar
është formuar fjala e prejardhur shqip-tar, që dëshmohet së pari te
Kuvendi i Arbënit i vitit 1703 (botimi i vitit 1706, faqe 76): “ … a
dinë gjuhën e shqipëtarëvet.” Edhe Johann Thunmann-i, në vitin 1774,
pohon: “Albanët e quajnë veten skipatar (shqiptar – shën. i aut.), por
burimin e kësaj fjalë ata nuk e dinë.” Nga këto dy dëshmi kuptohet se
fjala e prejardhur shqiptar është shfaqur para shek. XVIII, gjithsesi
pas shpërnguljeve të arbëreshëve për në Greqi dhe në Itali. Kurse fjala
Shqip-ëni/Shqip-ëri është shfaqur jo më herët se fundi i shek. XVIII.

Fjalët e prejardhura shqip-tar dhe Shqip-ëni/Shqip-ëri janë
krijuar për të zëvendësuar fjalët e mëparshme (i) arbënesh/arbëresh dhe
dheu i Arbënit/Arbërit, që kishin nisur të dilnin jashtë përdorimit.
Disa dijetarë shqiptarë kanë shprehur mendimin se fjala e prejardhur
shqiptar është shfaqur në periudhën e pushtimit turk, për të dalluar
shqiptarët myslimanë nga bashkëkombësit e tyre të krishterë. Por një
mendim i tillë nuk është i mbështetur, sepse kjo fjalë e prejardhur
ndeshet së pari pikërisht në një burim të krishterë, siç ishte Kuvendi
i Arbënit i fillimit të shek. XVIII. Veç kësaj, dihet se turqit i kanë
quajtur shqiptarët në përgjithësi me emrin arnaut, për të cilin na
dëshmon edhe Frang Bardhi në Fjalorin e tij të vitit 1635. Dhe mund të
pohohet se në dokumentet turke nuk është bërë ndonjë dallim i tillë në
emërtimin e shqiptarëve myslimanë e të krishterë, duke i quajtur të
parët shqiptarë dhe të dytët arnautë, apo anasjelltas. Gjithashtu nuk
ka asnjë të dhënë, që të vërtetojë se ky dallim emërtimi është bërë nga
vetë shqiptarët.

Në të vërtetë, çështja e zëvendësimit të etnonimit më të hershëm
(i) arbënesh/arbëresh me shqiptar është pasojë e përgjithësimit të
ndajfoljes shqip në vend të ndajfoljes më të hershme
arbënisht/arbërisht. E ky zëvendësim është bërë në truallin shqiptar
nga vetë shqiptarët, pa dallim feje. Kështu, nuk duhet të jetë rastësi
që Buzuku në të vetmin rast që i është dashur të përdorë një ndajfolje
të tillë, ka përdorur pikërisht fjalën shqip. E njëjta vërejtje vlen
edhe për Budin, që përdor një gjuhë shumë popullore dhe që në 1014
faqet e veprave të tij ka përdorur katër herë fjalën shqip dhe asnjë
herë fjalën arbënisht. Pra, në një fazë të dhënë të evolucionit të
gjuhës shqipe ndajfolja shqip është bërë mbizotëruese. E me përdorimin
gjithnjë e më të dendur të ndajfoljes shqip ndër të gjithë shqiptarët,
pa dallim krahine dhe feje, erdhi e u bë gjithnjë e më e ndjeshme
kundërvënia midis kësaj fjalë dhe etnonimit (i) arbënesh/arbëresh, me
të cilin e quanin veten dikur ata që flisnin shqip. Kjo kundërvënie
binte ndesh me përdorimin e përgjithshëm të emërtimit të popujve dhe të
gjuhëve a dialekteve përkatëse me fjalë të së njëjtës rrënjë. P.sh. të
krahasohen grek ~ Greqi ~ greqi-sht, italian ~ Itali ~ itali-sht, turk
~ Turqi ~ turqi-sht, gjerman ~ Gjermani ~ gjermani-sht etj.; toskë ~
Toskëri/Toskëni ~ toskërisht/toskënisht, gegë ~ Gegë-ni/Gegë-ri ~
gegëni-sht/gegëri-sht, çam ~ Çamëri ~ çamëri-sht etj. Prandaj,
kundërvënia midis ndajfoljes shqip, nga njëra anë, dhe fjalëve
arbënisht/arbërisht, (i) arbënesh/arbëresh dhe Arbën/Arbër, nga ana
tjetër, nuk mund të vazhdonte përgjithmonë. Ajo një ditë do të zgjidhej
me mënjanimin e pashmangshëm ose të fjalës shqip, ose të fjalëve që
kishin si bazë fjalën Arbën/Arbër. Në këtë rast, fjala shqip u tregua
më e gjallë duke mënjanuar nga përdorimi më parë ndajfoljen më pak të
përdorur arbënisht/arbërisht. Në këtë mënyrë u hap rruga edhe për
mënjanimin e shkallëshkallshëm të fjalëve të tjera të së njëjtës rrënjë
Arbën/Arbër dhe (i) arbënesh/arbëresh nëpërmjet krijimit të fjalëve të
prejardhura shqiptar dhe Shqipëni/Shqipëri. Gjithsesi, kjo dukuri
kërkon hulumtime të mëtejshme.

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Mesazh nga Sponsored content

BOTASHQIPTAREFORUM

KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Re: KULTURA DHE ARSIMIN Në SHEK. XVI-XVIII

Similar topics

Similar topics