Kadare: Shteti më ka borxh rreth 2 milionë $, por nuk më vjen mirë t'i kërkoj

Shkrimtari më i madh shqiptar në një rrëfim interesant për çmimin që ka fituar pak ditë më parë në Spanjë, marrëdhëniet me Ramiz Alinë, largimin në Francë, botimin e librave jashtë vendit dhe honoraret e 20 viteve që nuk i mori asnjë herë



Në Paris jeni më i qetë apo ka një ritëm tjetër jete midis Parisit dhe Tiranës?

Dhe qetësia dhe shqetësimi janë ndryshe në Tiranë dhe Paris. Janë të natyrave të ndryshme.


Në ç'kuptim?

E kam të vështirë ta shpjegoj, por nga të gjitha kuptimet.


Ju keni marrë një prej çmime më prestigjioze botërore sot, i cili në debatet e sotme në të gjithë botën, konsiderohet në përzgjedhjen e tij, jo në të tjerat, ndoshta më serioze edhe se vetë çmimi
Nobel, i cili mbetet më i njohuri. Kur e morët vesh që e fituat këtë çmim, kur u shpall publikisht apo e dinit përpara?

Kandidatët janë shpallur përpara. Ky ishte një çmim transparent, nuk është i fshehtë.

Domethënë, do të merret nga një prej kandidatëve të shpallur.



Dhe vitin e kaluar keni qenë i dyti në mos gaboj...

Po kam qenë i dyti.


Në vitin e kaluar, menduat që e humbët shansin për ta marrë një ditë këtë çmim?

Jo, aspak. E kam humbur më duket për një votë, e ka marrë një shkrimtar izraelit të cilin e njoh shumë mirë.


E njihnit personalisht?

Po, e kam takuar disa herë. Është një shkrimtar i mirë dhe një njeri me reputacion njerëzor, shumë të mirë.



Çmimi Princi i Asturias më shumë se tek vlera e tij, apo tek prestigji, është edhe një derë shumë e rëndësishme për të hyrë në letërsinë ose për t'u përkthyer në botën hispanike. Sa prezent jeni ju në këtë botë?


Unë jam shumë i botuar në botë, prej gati 40 vitesh, që në fillim, pas Francës, kanë qenë disa shtete evropiane që kanë botuar veprën time.




Spanja ka qenë një ndër të parat...


Ndër katër pesë të parat, ka qenë paralelisht që është botuar pas Francës, ka botuar Gjermania, Anglia, SHBA, Spanja etj.




Si ka qenë reagimi i kritikës dhe i publikut në Spanjë?


Të them të drejtën nuk e kam ndjekur në mënyrë të detajuar, ka qenë përgjithësisht si kudo në Evropë...



Shumë e çuditshme, meqenëse ju më përmendet vendet të cilët botuan të parët, Franca, Gjermania, Anglisht, SHBA, Spanja, të gjitha vende që në fund të viteve '60, kur ju keni botuar në Perëndim, ishin vendet më armiqësore me Shqipërinë komuniste të asaj kohe...


Po absolutisht po.


Nuk përbente një problem kjo për ju?

Problem që ende s'kuptohet nga një gjë unikale që një shkrimtar nga vendi më i ashpër stalinist, komunist, deri në Evropë si të thuash, reaksionare, tipike për mendimin tonë, për mendësinë tonë. Në Evropë qe një përzgjedhje, Shqipëria ishte armike, s'kishte as marrëdhënie diplomatike, veç Francës.


Dhe ju shkaktonte kjo probleme në Shqipëri në atë kohë?

Besoj se po. Krijonte dhe ishte normale që të krijonte probleme, militantët e partisë thoshin pse ne kemi një shkrimtar që edhe vetë e duam edhe e pranojmë, por na e do edhe borgjezia. Këtu është një gjë bazike, është themelore, nuk e shmang dot një dilemë të tillë, kush është e vërteta. O ne nuk jemi në rregull, o ata s'janë në rregull. O ne s'e kuptojmë këtë shkrimtar, ose ata e kuptojnë ndryshe. Unë kam qenë në një pozitë vërtet të habitshme, paradoksale, për shumë vite, vazhdoi për 20 vite kjo histori. Ka qenë nga fillimi i viti 1970 që kam botuar unë, me një bujë të madhe, me një tralala të madhe, pasi kaloi gradualisht.


Po, ishte një botim i bujshëm, versioni i parë...


Po, ishte shumë i bujshëm.


Si është përkthyer fillimisht dhe është botuar në Francë "Gjenerali i ushtrisë së vdekur"?


Është botuar në Tiranë dhe jo në Francë. Është botuar falë nismës së Jusuf Vrionit, i cili kishte dalë nga burgu, ishte pa punë dhe për qejf të tij, si të thuash, për nevojë të tij, i pëlqeu ky libër, erdhi tek unë, e kam njohur për herë të parë. Më tha, zoti Kadare, do të doja që ta botoja. Po si, i thashë unë.


Ju nuk e njihnit?


Fare, nuk e njihja. E ka filluar ta përkthejë që në 1963-1964. Që në fillim. Kanë kaluar shumë vite dhe pastaj rastësisht u botua nga shtëpia botuese "8 Nëntori", frëngjisht, në kolonën e letërsisë që botoi tek ne, gjithmonë thuhet që iu bë një privilegj Kadaresë. S'është e vërtetë, të gjithë shkrimtarët shqiptarë, pak a shumë të njohur, kishin libra të përkthyer anglisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht, spanjisht.

Por nuk dilnin në tregun perëndimor...


Sigurisht që nuk dilnin, por shpërndaheshin me anë të ambasadave, me anë të shoqatave.



Ishte pjesë e propagandës komuniste të kohës...

Absolutisht, pjesë e propagandës për botën e jashtme... Në radhë të parë ishin veprat politike sigurisht, të Enver Hoxhës, pastaj ishin vepra letrare, ishin pothuajse të gjitha vepra të përkthyera.



Dhe u botua në Shqipëri, në gjuhën frënge "Gjenerali ushtrisë së vdekur"...

Në 1967-1968.



Më pas...?!

Rastësisht i ka rënë në dorë një kryeredaktori të revistës "Evropa", në Francë, Pier Parath, mik i vjetër i Shqipërisë, mik që nga koha e Zogut, jo mik për arsye të komunisteve. E ka marrë për ta lexuar, dikush ia dha në Tiranë, është habitur nga romani dhe është habitur edhe nga përkthimi. Më ka marrë leje, më ka telefonuar në ambasadë, më ka telefonuar, a mund ta çojë gjëkundi. Ajo ishte vepër publike, e ka çuar dhe e ka botuar tek shtëpia botuese parisiene, është botuar menjëherë.



Menjëherë?


Po, pasi e ka çuar ai. Dy vite pasi ka dalë në Tiranë.


Cili ishte buja që shoqëroi romanin?


Menjëherë është pritur që në javën e parë me një tufë artikujsh.


Ndërkohë ju e ndiqnit këtë bujë në Shqipëri?


Jo shumë.


Por e dinit që libri ishte botuar në Francë?


E mora vesh, nuk e kisha parë që ishte botuar, pas një farë kohe e kam parë botimin, pasi nuk kishte asnjë mekanizëm për të bërë lidhjen.


Kur kontaktuat për herë të parë me botuesin tuaj? Ishin ata që ju kërkuan pas botimit të parë?


Është një histori shumë e gjatë, nuk besoj se ka shumë kohë për ta treguar. Është një histori krejtësisht paradoksale. Në të gjithë Shqipërinë u hap fjala që unë jam ftuar nga botuesi francez, por shteti shqiptar, sipas zakoneve që diheshin, nuk lejoheshin shkrimtarët shqiptarë që të venin në Perëndim. Kanë vazhduar thashetheme dhjetë muaj, një vit, ishin thashetheme, nuk ishte e vërtetë.


Nuk ishte e vërtetë?


Jo, s'isha ftuar. Dukej e logjikshme saqë mekanizmat qeveritare e besuan që një mekanizëm tjetër, një organizëm tjetër e ka mbajtur ftesën, nuk e kanë dhënë. Unë vetë kujtoja se jam i ftuar, sigurisht.


Por në fakt nuk ishit i ftuar?


Po. Pastaj kam ardhur, më kanë thirrur në komitetin e partisë, për të më thënë që partia, për t'i vënë fre thashethemeve dashakeqëse që nuk e duam letërsinë dhe artin, as ne s'duam që të vazhdojnë, ju lejon të shkoni t'i përgjigjeni ftesës... Unë nuk thashë që nuk kam marrë asnjë ftesë, pasi kujtoja se diku është ndalur ftesa. Në Komitet të Partisë...


... Pra ju s'kishit ftesë dhe komiteti i partisë duke u nisur nga një thashethem ishte gati...


Të gjithë e dinim që kishte ftesë, qeveria e dinte se e dinte partia, partia se e kishte një organizëm tjetër më i lartë i partisë, të tërë ishin të bindur që unë kisha një ftesë.


Ju erdhët në Paris...

Erdha në Paris dhe ishte ambasadori Javer Malo, i cili gjithashtu kujtonte se unë kisha ftesë.



Pastaj botuesi ju priti për hir të...


Botuesi në fakt, është një çështje shumë enigmatike që ka mbetur. Botuesi im i parë francez më ka takuar si me pahir si të thuash, a ishte puna se ata e kanë botuar pa kontratë si duket, kanë marrë çdo gjë falas, e kanë shitur në 15-20 vende, pa pyetur. Është kjo arsyeja krejt e vockël, por kjo doli për mbarë për mua, pasi nga ky shkak unë kalova tek një botues tjetër shumë i madh, tek "Hasheti". Ka ndodhur kjo në një restorant, që e mbaj mend edhe sot, jo vetëm që Malo ishte shumë i shqetësuar, që unë erdha dhe të mos më priste kush. Kam shkuar në një drekë, me një personalitet të rëndësishëm, drejtorin e "Hashetit". Ishte një burrë i shquar dhe në drekë e sipër më thotë: zoti Kadare, pas suksesit që patët, çfarë do të botoni. Unë i thashë që s'do të bëj gjë, pasi mu kthyen edhe dy dorëshkrime të tjera. Jusuf Vrioni, ndjesë pastë, punoi me një vrull të madh, i ngazëllyer nga suksesi edhe i përkthimit të tij, që të tërë thoshin sa mirë është i përkthyer, pa vënë emrin, ishte e ndaluar të vihej emri, përkthimi ishte anonim. Atëherë ai përktheu me shpejtësi dy romane të tjera të miat, që ishin botuar ndërkaq, "Kështjella" dhe "Kronikë në gur", i kisha dorëshkrimet me vete. Kur erdhëm, ambasadori i çoi Javer Malon, së paku për të korrigjuar këtë gjë tek botuesit. Ata dhanë përgjigje pas dy javësh, negative. Prandaj thashë, përdora fjalën enigmë, unë s'e kam marrë vesh ende sot se çfarë ka ndodhur. Drejtori i "Hashet" më pyeti, ai shikoi ambasadorin në sy, duke kujtuar, që ky njeri është në vete apo jo, është në rregull nga mendja që po thotë këtë gjë. I dukej absurde si të mos botosh më pasi... Ambasadori tha që po është e vërtetë. Ai i tha "ok" shumë të drejtë, por a mund të mi tregoni mua ato dy dorëshkrimet e tjera, po sigurisht i thashë, sa të dalim nga restoranti, shkojmë në hotel, t'ua jap. Pas tre ditësh më ka marrë në telefon, më tha se do t'i blej të dyja. Kështu unë e mbylla me botuesin e parë, me të cilin s'kisha kontratë dhe kalova tek një botues shumë herë më i madh dhe më shumë serioz, është një perandori më vete.


Të dy librat u pritën me një sukses të madh?


Menjëherë. Të dy librat ishin të njëjtë si tek "Gjenerali...", prandaj iu duk edhe më absurde edhe më e pabesueshme. Unë këtë s'e kam thënë gjëkundi, e kam biseduar shumë rrallë, pasi ishte e pabesueshme.


E pabesueshme, por e besueshme për një vend si Shqipëria...

Mund të ndodhin të tilla keqkuptime, por si mund të ndodhin me një botues francez, është e habitshme.


Drejtuesi i Hashetit tha se i blen menjëherë. Kam përshtypje që "i blej" ishte shumë vrastare për veshët tuaj në atë kohë...


Unë s'merrja as honorar, isha krejt shpërfillës për anën financiare. Prandaj kur shkoi i pari dëm...


Ku shkonin honorarët tuaja?


Vinin në Tiranë.


Për 20 vjet rresht?

Po.


Dërgoheshin në rregull?

Nuk besoj se dërgoheshin në rregull, se ata e kuptuan që unë s'kisha asnjë interes, ose autori s'merrte vesh nga llogaritë, as nuk konsultohesha, me siguri, nuk jam i sigurt...


Por paratë vinin në Tiranë për 20 vite rresht...

Po, në fillim kalonin tek shteti. Pastaj u bë një si ligj, që autorët nga botimet e huaja përfitojnë një përqindje të vogël, e cila llogaritej në mënyrë raciste, në kuptimin e dollarit amerikan, në një vlerë shumë të vogël, dhjetë herë më pak, vetë përqindja ishte e vogël, vetë vlera ulej, na katandisej në një gjë... Unë kur bëja udhëtime jashtë, që kisha ftesa herë pas here, që përgjigjesha pozitivisht, shkoja me këto honorarë. Nuk i menaxhoja unë, i kishte shteti.


A e keni idenë se sa ishte kjo shumë për 20 vjet?

Jo, nuk e kam idenë. Mund të kem një ide të turbullt, duke ditur sa janë honorarët që kam marrë në këto 20 vite që kam marrë në Francë.


Sa mund të ishte kjo shumë?

Pak a shumë, rreth 2 milionë dollarë, por s'besoj se kanë arritur të gjitha në Shqipëri.


Ju nuk i kërkuat më këto para nga shteti shqiptar?

Jo, s'më është dukur, nuk e di. S'më është dukur e arsyeshme t'i kërkoj, është shtet i varfër sidoqoftë, nuk më vjen mirë t'i kërkoj.


Të rikthehem edhe një herë në një pikë shumë interesante. Do të doja të kthehesha tek "Princi i Asturias", por po e kaloj në kohë. Meqenëse folëm për mënyrën se si ju erdhët dhe u botuat fillimisht në Francë, dhe më pas se si filloi një karrierë e juaja në Perëndim, pasi nisi nga Franca. Sot jemi pothuajse katër-pesë ditë, nga 19 vjetori i largimit tuaj nga Shqipëria dhe vendosjes në Paris. Një gjest i cili radikalizoi krejtësisht lëvizjet në Shqipëri dhe dërgoi pastaj në lëvizjet e dhjetorit, dhe ndryshimin e sistemit në Shqipëri. Si e morët vendimin për të qëndruar në Francë, në tetor të vitit 1990?

Nuk ka qenë i menjëhershëm. Ishte më i gjati i shtrirë në kohë. Vendimi ishte marrë në fillim të vitit 1990, unë kam pasur një korrespondencë me Ramiz Alinë, e cila është botuar. Atje duket krejt qartë...



Kishit shpresë tek Ramiz Alia në fillim fare?

Po, sepse siç kishte njerëz në Shqipëri, megjithëse siç kishte shumë njerëz që thoshin se nuk ka çfarë bën...



Ju e njihni dhe personalisht mirë, në mos gaboj...

E njihja, e kam takuar shumë herë, të gjithë shkrimtarët e kishin takuar, ai kishte marrëdhënie, ishte i lehtë shumë në marrëdhënie...




Nuk e ruante staturën e ashpër të drejtuesit...


Absolutisht ishte i afrueshëm shumë. Me të mund të flisje, mund të flisje edhe me guxim dhe gjëra që nuk thuheshin zakonisht mund të shpëtonin, mund të bëje shaka të rënda. Të gjithë ne e njihnim, ishte i afrueshëm. Por në këtë rast, korrespondenca me të për mua ishte fatale, ishte një zhgënjim absolut.


Ky ishte zhgënjimi i parë i juaji me Ramiz Alinë, apo kishit pësuar edhe një zhgënjim të mëparshëm?

Herë pas here të justifikueshme ishin zhgënjimet, ky njeri s'ka çfarë bën, është sekretar i partisë. Ka dy gjëra, ka bindje të tilla dhe s'ka çfarë bën. Disa anonin nga njëri shpjegim, disa nga tjetri. Letërkëmbimin me të mund ta lexojë kushdo, është botuar disa herë. Ishte vërtet skandaloz nga ana e tij, një njeri që s'e njeh më, sikur të del përpara një njeri i shfytyruar, unë kuptova të gjitha dyshimet që kisha përpara...


Që ishin...?


Këtu është një gjë e keqe që nuk shpjegohet se çfarë po ndodh me Shqipërinë. Këtë e kam shpjeguar edhe më parë, kur kam kaluar nga Gjermania, kur ambasadori ynë në Bon gati po ikte nga mendja nga kjo tronditje, përse Shqipëria nuk do.

Gjermanët i kishin propozuar Shqipërisë në atë kohë, sipas kujtimeve të djalit të Shtrausit, një projekt pilot për ta futur Shqipërinë në Bashkimin Evropian, brenda një kohe të shkurtër, prej 18-24 muaj.


Kjo është krejt e vërtetë, unë këtë e kam mësuar nga të parët, nga një udhëtim që kam bërë në Gjermani. Kemi shëtitur natën në Bon, ambasadorin që ishte në Gjermani e kisha fqinj, zoti Shpëtim Çaushi, ai në gjendje depresive gati më tregoi se Shqipëria nuk kuptoi që po i binte të mirës me shkelm. I thashë, që ti më pyet mua, unë do të pyes ty që je ambasador, pasi unë s'kuptoj asgjë sepse ne nuk kuptonim në atë kohë. Vetë këtë dija, që ne po i binim të mirës me shkelm.



Por për çfarë arsye? Për arsye të mosdijes, të mosnjohjes, apo ishte një bindje...


Nga ajo që konstatova unë, shteti shqiptar kishte marrë një vendim të fshehtë, nuk e di se çfarë instancash është marrë dhe asnjë s'e pranon ende sot këtë gjë, që ne me perëndimin nuk shkojmë. Popullit i premtohej për të ulur tensionin, sepse tensioni kishte filluar në Shqipëri, trysnia kishte filluar dhe mbahej në shpresë. Më vonë, dihej që kishte një enigmë, një vendim i fshehtë, se përse nuk dihej arsyeja. Merrni me mend një tru i mykur i tyre nuk kuptonte që kishin frikë të shtyhej nga perëndimi.



A kishte lidhje klasa drejtuese komuniste e asaj kohe me Bashkimin Sovjetik?


Ashtu... Më vonë pas një viti, kur fitoi puçi, ahere u bënë të qarta disa gjëra, u hap fjala që puçistët kishin lidhje, kishin shtirë në dorë Ministrinë e Jashtme dhe të Brendshme, praktikisht kontrollonin Rusinë shumë kohë më përpara. Me sa duket kishte hyrë në lidhje me Jugosllavinë dhe me Shqipërinë. Kjo është ajo që mendoj unë se ka ndodhur. Në Shqipëri nuk e pranon askush këtë gjë. Janë zbuluar dokumentet për marrëdhëniet e tyre me Jugosllavinë dhe ka qenë një arsyet hovëzimit të Millosheviçit, që në atë kohë po vinte në pushtet, nuk është vërtetuar asgjë nga ana historike dokumentare lidhur me Shqipërinë. Kudo thuhet që në atë kohë ka pasur bisedime të fshehta me ta dhe është një tjetër thashethem, që është përhapur kudo, që në Tiranë natën e parë, atë pasdite gushti, kur kujtuan se puçistët fituan, janë bërë festa kudo, në rrethe të nomenklaturës të asaj kohe. U siguruan si duket, hipoteza është se ata i kanë thënë mbahuni-mbahuni me fjalë sa të vijë dita që do të zgjidhet ky problem.


Nga zhgënjimi që pësuat nga Ramiz Alia, ishte një zhgënjim që e pësuat nga ai vetë, apo mendoni që as Ramiz Alia nuk ishte i lirë për të marrë vendime?


Një kompleks. Ky vend thashë unë, këtu nuk ndreqet më, tani për tani. Këtu ka diçka, unë s'e dija këtë të puçistëve. Ndonjëherë gazetarët kur unë kam pyetur, e kanë rrumbullakosur sikur unë e dija këtë. Unë s'mund ta dija në atë kohë, dija vetëm që ka një bllokim misterioz gati të afrimit me perëndimin, me pretekste absurde, jo na kërkon të hapi kisha, xhamitë, jo na kërkuan këtë, jo na kërkojnë shumë, jo na ndërhyjnë, ato ishin të gjitha gënjeshtra.


Ju u larguat në atë kohë në Francë me të gjithë familjen. Si ishte e mundur kjo?


Kjo ka qenë kështu, unë jam përgatitur gjashtë-shtatë muaj për të ikur, do të gjeja rastin, se nuk ikja dot kollaj. I kam dërguar fjalë botuesit tim, vajzën e kisha për studime dhe i ka treguar të vërtetën, babai do që të vijë në Francë, por do një ftesë shumë këmbëngulëse. Pasi ftesat, është vërtetë që unë kam udhëtuar shpesh, por edhe në shumicën e ftesave refuzoheshin, duhet të bënin një ftesë të tillë që të ishte e parefuzueshme, e sajuar, që të ftohet bashkë me të shoqen. Botuesi im, pastaj, gjithmonë nëpërmjet vajzës, arrita t'i them që të vinte vetë, ndoshta të arrinte ta merrte për një vizitë tjetër, ta merrte vetë, të vinte me gruan, erdhi me gruan. Ishte koha kur Ramiz Alia ishte gati të shkonte në Amerikë, vëmendja e të gjithë shtetit shqiptar ishte drejtuar tek vizita e Ramiz Alisë në OKB. Ishte lëkundja e fundit, që të mos i prish punë, e kam menduar këtë gjë, e them me sinqeritet, e dija këtë gjë. Unë erdha në Francë që në fund të shtatorit dhe do të prisja këtë vizitë.


Ramiz Alia ka thënë që ju e përcollët në aeroport...

S'është e vërtetë, është absurde, unë kam qenë në Paris në atë kohë, kam ikur në shtator. Është një fantazi, ose është një transferim i kujtesës së gabuar të tij, nuk besoj se e bën me ndonjë qëllim, por është fare absurde. Para një muaji kam qenë në Paris dhe prisja mbarimin e kësaj vizite. Thosha që nëse ky merret vesh më në fund me Amerikanët, unë s'po i prish punë, do të kthehem në Shqipëri, s'ka nevojë të iki.


Pra ju e kishit dilemën që mund të ktheheshit?

Absolutisht, deri në ditën e fundit. Ka bërë vizitën në Amerikë dhe prisja me padurim rezultatin. Rezultati ishte ky, takoj ambasadorin, e fjala e parë që më thotë është se la nam shoku Ramiz në Amerikë, e shoqëronin 70 shqiptarë të armatosur. I thashë more je në vete apo si, çfarë janë këta shqiptarë të armatosur, po nga entuziazmi. Po çfarë është ky vend që lejuaka shqiptarë të armatosur të shoqërojnë Presidentin. Pyeta pak botuesin, që pyeti në Ministrinë e Jashtme, ishte gafë e gjitha, ishte një bllof, vizita ishte një takim me diasporën, ishte për të hedhur hi syve.


Dhe ju morët vendimin për të qëndruar në Francë?

Absolutisht, menjëherë të nesërmen, sapo e dëgjova këtë gjë, ishte e fundit lëkundje e imja. Nuk kam dashur t'i krijoj telashe vendit tim.


Si ndodhi?

Unë shkova menjëherë të nesërmen bashkë me time shoqe dhe dy vajzat, e dinin ata të ministrisë që u kam thënë se kam ndërmend, por ndoshta do të shikoj.


Ishte e informuar Ministria e Jashtme?


Ishte e informuar sepse botuesi im, ishte një personalitet kulturor, shumë i famshëm në Paris, kanë lidhje me shtetin, jo për t'i shërbyer shtetit, por për t'i shërbyer interesave të Francës. Dhe i kam lajmëruar menjëherë, nuk kisha asnjë lëkundja. Na ka pritur vetëm ministri i Jashtëm. Janë bërë dokumentet në Ministrinë e Jashtme, kanë ardhur të policisë, të prefekturës, për të bërë dokumentet atje, i kanë bërë urgjent dhe unë jam larguar.


Ndërkohë ju kishit përgatitur një deklaratë, e cila u shpërnda për të gjithë shtypin francez...


Deklarata u shpërnda, ishte po ajo që u lexua edhe në Zërin e Amerikës.
A ishit ju në mbrojtjen e policisë franceze?Kam përshtypjen, ju keni thënë në një intervistë për revistën Klan se ishit në një zonë ku nuk mund të takonit njerëz të tjerë, apo jo?
Po të doja po, kontaktoja. Shteti francez është sjellë me mua me shumë respekt, nuk më ka kërkuar asgjë, çdo gjë është bërë si të doni ju, shtëpinë unë kur kam shkuar në një pronë të largët, në pyjet e Luarës, nuk ia tregova askujt, as shtetit francez. Dikush më tha që është më mirë, pasi ka lloj-lloj organizmash, do të jesh më i qetë. Unë kisha miq, nuk kërkova nga shteti francez, siç u tha ishte në një vilë të fshehtë...


As mbrojtje dhe asgjë...

S'kisha nevojë, po të kisha nevojë do të kërkoja, nuk ishte e nevojshme. As bëra ndonjë alarm të kotë.


Cili ishte reagimi i ambasadës këtu?

Nuk kam asnjë ide, por me siguri janë hutuar, nuk kanë qenë agresivë.


A i ndiqnit lajmet në Shqipëri?


Po, dëgjoja Zërin e Amerikës. Natën e parë kur u shpall këtu, u shpall edhe në të gjitha televizionet francezë, kam qenë në një apartament në Paris te miqtë dhe nuk kam dashur t'i shikoj kronikat. Nuk e di pse, por nuk kisha dëshirë ta shikoja lajmin që u dha. Dëgjova vetëm "Zërin e Amerikës", i cili u transmetua në orën 6 të mbrëmjes.


Ju kishit qenë në një eveniment të rëndësishëm në Paris, një vit më parë në korrik të vitit 1989, me rastin e 200- vjetorit të Revolucionit Francez. Në këtë ceremoni ju jeni takuar edhe me presidentin Bush, plakun. Përse nuk vendosët të qëndronit që atëherë në Francë, por vetëm një vit më pas?


Nuk isha përgatitur ende për një gjë të tillë, nuk e kisha menduar. Pas një muaj e gjysmë i bëra një letër presidentit Bush, e cila është e dokumentuar. Kjo letër është shkruar në bashkëpunim me botuesin tim për të qenë me një frëngjishte të përkryer dhe i është çuar në dorë në dorë presidentit nga Viser, novelist dhe një miku ynë. Ajo letër ende në atë kohë të kushtonte kokën dhe ishte tepër e rëndësishme, për këtë arsye miku im, më ndihmoi t'ia dorëzonte personalisht presidentit amerikan.



Nuk pati asnjë reagim ndaj kësaj letre?

Në fund të letrës shkruaja që nuk doja asnjë përgjigje. Letra ishte treçerek faqe, unë vetë nuk kam mbajtur një kopje. Letra mbështetej në dy motive, e para i kërkoja ndjesë për qëndrimin antiamerikan të qeverisë shqiptare, ku i thosha që populli shqiptar mendon ndryshe dhe këtë do ta tregojë koha. Kombi shqiptar vuan nën dy diktatura komuniste, një shqiptare dhe një serbe në Kosovë. Të dyja këto kanë shpresë nga ndihma juaj. I thoshja të mos besonte asgjë nga ato që dëgjonte, se të dyja pjesët e kombit të ndarë, kishin një tjetër vizion për Amerikën.