Mërkuri, një metal jashtëzakonisht i bukur dhe helmues!

Ai është shumë tërheqës për nga ngjyra dhe cilësitë. Njerëzimi e ka përdorur si pigment për piktura të mrekullueshme, për termometrin, për të rregulluar dhëmbët dhe për të nxjerrë ar. Por bota sot po lufton për pakësimin e përdorimit të tij sa më shumë të jetë e mundur

Merkuri është “djali” i keq i shumëfishtë i tabelës periodike – jashtëzakonisht i bukur, por vdekjeprurës. Njerëzit e lashtësisë besonin se kjo ishte “materia e parë” nga e cila krijoheshin të gjitha metalet e tjera. Megjithatë, ai sot është kaq i keq sa një traktat ndërkombëtar është hartuar për të reduktuar përdorimin e tij.

Është e lehtë të shihet se pse merkuri krijon kaq shumë magjepsje. Është i vetmi metal që bëhet i lëngshëm në temperaturën e dhomës. Është gjithashtu një nga të paktat gjëra që reagon me një nga elementet më joshëse në botë: arin.

Procesi është i jashtëzakonshëm për t’u parë.

Në laboratorin e tij në Universitetin College të Londrës, profesori i kimisë, Andrea Sella, nxjerr një fletë të hollë ari dhe e vendos atë mbi një flluskë shkëlqyese merkuri. Para syve të mi, ari gradualisht zhduket, duke e mbështjellë veten përreth flluskës së argjendtë si çarçaf, duke u tretur.



“Tashmë zieje merkurin”, shpjegon Sella, “dhe do të të mbetet në dorë vetëm ari i pastër”.

Është marrëdhënia speciale e arit me merkurin që ka magjepsur alkimistët.

Por ki kujdes…

“Merkuri është një helm i thellë, sistemik dhe afatgjatë për njerëzit, por edhe për organizmat e tjerë”, thotë Sella.

“Pra, nxjerrja e merkurit në natyrë është një problem shumë serioz.”

Rreth gjysma e merkurit që hyn në mjedis çdo vit vjen nga shpërthimet vullkanike dhe procese të tjera gjeologjike. Nuk kemi asgjë në dorë për ta ndaluar. Por gjysma tjetër lidhet me punën e njeriut.

Xeherori i kuq i çelët i merkurit, cinabari, është përdorur si pigment që nga kohët neolitike. Rreth 10 mijë vjet më parë, artistët më të hershëm e përdorën atë për të ngjyruar pikturat e aurokëve, bagëtisë gjigante tashmë të zhdukur që ata gjuanin, në muret e shpellave të Turqisë.

Romakët e përdorën atë si një formë buzëkuqi të ashpër. Në Mesjetë, pigmenti përzihej me dyllë për të prodhuar vulat që vendoseshin në dokumentet formale.

Për shekuj metali u përdor edhe në mjekësi. Edhe tani vonë vijoi të përdorej në antiseptikë, laksativë, antidepresantë dhe ilaçe që luftojnë sifilizin.

Shumica e të rriturve pa dyshim kanë përdorur termometra me merkur dhe shumë nga ne kanë ende amalgamë mbushëse me merkur në dhëmbët tanë. Një pjesë e merkurit në këto pajisje mjekësore dhe te mbushjet e dhëmbëve do të dalë në fund në atmosferë. Shumë prej nesh mund të presin të digjen, gjë që do të thotë se merkuri ngjitet në ajër në formën e trupit bashkë me mbetjet tona.

Dhe sasi të vogla merkuri që avullojnë janë burimi i dritës në llambat fluoreshente – kjo është arsyeja se pse neonet e përdorur duhet të hiqen qafe me kujdes.

Por mbushjet e dhëmbëve dhe neonet e thyer përbëjnë vetëm një pjesë të vogël të dy mijë tonëve merkur që lëshohen nga njerëzit në mjedis çdo vit.

Rreth një e katërta e saj është produkt anësor i gjenerimit të energjisë. Ka gjurmë merkuri në qymyr, kështu që centralet elektrike me qymyr pompojnë avuj merkuri në atmosferë.

Edhe më shumë, mbi një e treta, është pasojë e joshjes sonë për ar.

Në të gjithë botën, vlerësohet se 10-15 milionë minatorë në shkallë të vogël gërmojnë, gërryejnë dhe tresin me sitë për ar. Shumë prej tyre përdorin merkurin për të ndarë arin e pastër nga mbetjet e tjera.

Problemi vjen kur ata e ziejnë lëndën për të çliruar merkurin dhe për të marrë arin e pastër apo kur ata hedhin në natyrë mbetjet e kontaminuara me merkur.

Në ujë, merkuri transformohet në një molekulë organike shumë toksike – metil merkuri – i cili sakaq thithet me lehtësi nga trupat e algave dhe planktonit.

Fahrul Raji, një burrë në të tridhjetat, nuk ndihet mirë. “Shpesh kam dhembje koke dhe jam i dobët. Kam shije të hidhur në gojë.”

Merkuri është një neurotoksinë, shpjegon dr. Stefan Bose-Orreilli (Stephan Bose-O’Reilly). “Ai prek cerebelumin, i cili është pjesa e trurit që ndihmon për të lëvizurin dhe koordinon lëvizjen. Merkuri dëmton gjithashtu veshkat dhe organet e tjera, por dëmi neurologjik që ai shkakton është i pakthyeshëm.”

Në rastet kur del në natyrë, algat dhe planktonet që hahen nga kafshët më të mëdha, të cilat, nga ana e tyre, hahen nga krijesa edhe më të mëdha, përfundojnë të konsumohen në fund nga njerëzit (dhe midhjet).

Në këtë proces, kimikati toksik bëhet gjithnjë e më i përqendruar duke përbërë një kërcënim të veçantë për zhvillimin e trurit të fëmijëve të rinj, si dhe atyre të palindur.

“Ajo që na shqetëson është peshku, si ai shpatë apo predator”, thotë dr. Kejt Spenser (Kate Spencer), një gjeokimiste mjedisore.

Qeveritë e botës nuk janë në gjendje të bien dakord për gjithçka. Kështu që është një sinjal i shqetësimit mbi efektet e merkurit në mjedis që 93 vende, përfshirë Shtetet e Bashkuara, deri tani kanë ratifikuar traktatin Minamata, e dizajnuar për të penguar ndotjen e planetit me merkur.

Kjo nënkupton instalimin e pajisjeve për ta mbledhur atë nga tymrat shkarkues të centraleve elektrike, industrisë metalurgjike dhe asaj të prodhimit të çimentos.

Kjo nënkupton gjithashtu pakësimin dhe në fund eliminimin e përdorimit të merkurit në mjekësi dhe pajisje.

Por më sfiduese është përpjekja për të thyer lidhjen mes merkurit dhe arit. Si mund të bindësh apo detyrosh miliona minatorë ari që punojnë në shkallë të vogël që të mos e përdorin më këtë lëndë?

Një mënyrë është që t’i jepet një pajisje e njohur si retort, e cila mbledh avullin e merkurit kur ai zihet.

Kjo pajisje redukton në mënyrë dramatike shumicën e avullit që lëshohet në atmosferë dhe nënkupton që minatorët do të mund ta ripërdorin merkurin, duke i kursyer para.

Mund të përdorësh gjëra të tjera në vend të merkurit, thotë Kris Dejvis (Chris Davic), i cili koordinon një fushatë nga Fondacioni Fairtrade (Tregti e Ndershme) në mbështetje të minatorëve të pavarur të arit.

Ai sugjeron disa substanca shumë të pakëndshme: Boraksi – një kimikat agresiv që përdoret për pastrim industrial – apo edhe cianidin, sugjerim që të alarmon e të ngre flokët përpjetë.

“Që të dy bëhen të sigurt rreth 24 orë pasi janë ekspozuar në ajër”, thotë ai.

Adaptimi i njërës prej këtyre alternativave kërkon investime. Dhe kjo është ajo që e bën të vështirë të binden njerëzit që janë kaq të varfër sa janë të gatshëm të rrezikojnë shëndetin e familjeve të tyre, në mënyrë që të nxjerrin jetesën duke mbledhur ar.

Por nuk duhet të harrojmë lajmin e mirë këtu – bota është bashkuar për të mposhtur vesin që kemi krijuar me përdorimin e merkurit.

Dhe nëse është e mundshme, atëherë ka ende shpresë se ne mund të zgjidhim disa sfida mjedisore edhe më të mëdha se kjo, me të cilat përballemi.



Merkuri – faktet kyçe

Merkuri – më herët i njohur si hidrargirum, nga fjala greke për ujin dhe argjendin

Simboli: Hg

Numri atomik: 80

Pesha: 200.59

I lëngshëm në temperaturë

Përdoret për të prodhuar kimikate industriale për aplikime elektrike dhe elektronike

Cinabari (sulfidi i merkurit) është burimi më i zakonshëm i tij në natyrë

Prodhuesit më të mëdhenj: Kina dhe Kirgistani



Dieta

Këshillat për të ndaluar konsumimin e merkurit nga peshku

Gratë që janë shtatzënë ose synojnë të kenë një fëmijë, si dhe fëmijët nën 16 vjeç këshillohen të shmangin konsumimin e mishit të peshkaqenit dhe peshkut shpatë apo marlin.

Mos konsumoni më shumë sesa katër kanoçe me përmasa të mesme me peshk ton apo jo më shumë se dy biftekë toni të freskët në javë.

Për njerëzit mbi 16 vjeç: mos konsumoni më shumë se një porcion peshkaqeni, marlin apo peshku shpatë në javë.

Por peshku është i rëndësishëm për një dietë të shëndetshme dhe duhet të konsumohet dy herë në javë. Peshqit me dhjamë përmbajnë ushqyes të tillë si Omega 3, të cilat janë të mira për zemrën dhe ndihmojnë zhvillimin e trurit të fëmijëve të foshnjave të parritura.