Letersia e Lindjes

Letërsia shqiptare e Rilindjes Kombëtare lindi dhe u zhvillua si pjesë e
pandarë e lëvizjes politiko-shoqërore e kulturore për çlirimin e vendit
nga zgjedha e huaj. Kjo lëvizje, që nis nga mesi i shekullit XIX dhe
arrin deri në vitin 1912, quhet Rilindje Kombëtare, prandaj edhe
letërsia e kësaj periudhe quhet letërsi e Rilindjes Kombëtare. Kjo është
kryesisht një letërsi patriotike me frymë demokratike e popullore. Tema
kryesore e saj ishte dashuria për atdheun dhe popullin, evokimi i së
kaluarës heroike dhe lufta për çlirimin kombëtar e shoqëror.
Kushtet
historike që përcaktuan zhvillimin e saj, ishin kryengritjet e
vazhdueshme kundër pushtuesve osmane, lufta për pavarësi dhe për
ruajtjen e tërësisë tokësore të vendit nga synimet grabitqare të
imperialisteve dhe të qarqeve shoviniste fqinje.
Letërsia e Rilindjes
pati një drejtim iluminist e në periudhën e fundit edhe vepra realiste,
por në thelbin e vet ajo ishte një letërsi romantike. Në veprat më të,
mira të saj u shprehen ideale të larta kombëtare, malli dhe dashuria e
zjarrtë për mëmëdheun, krenaria për të kaluarën e lavdishme të popullit
shqiptar dhe ëndërra për ta parë Shqipërinë e lirë, të pavarur e të
lulëzuar.
Figura më e shquar e kësaj periudhe është padyshim, Naim
Frashëri, autor i poemës "Bagëti e Bujqësi„ i "Historisë së Skënderbeut„
dhe i shumë poezive të tjera patriotike, lirike e filozofike. Figura të
tjera të shquara janë Jeromim De Rada, A.Z.Cajupi, Gavril Dara i Riu,
Ndre Mjeda, Asdreni etj.
Letërsia e Rilindjes shënon një etapë të re
në historinë e letërsisë shqiptare. Ajo shënon kalimin nga letërsia me
brendi fetare e karakter didaktik, në letersinë e re shqiptare, në
letërsinë e mirfilltë artistike, duke hedhur në të njëjtën kohë edhe
bazat e gjuhës sonë letrare kombëtare.

Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e çdo të bëhet

Është një nga veprat
madhore të Rilindjes, manifesti politik e ideologjik i saj. U botua në
Bukuresht më 1899, në prag të ngjarjevetë mëdha do të çonin në fitoren e
pavarësisë. Për këtë, shqiptarët duhet të ishin të pregatitur, të
kishin programin e luftës dhe të ndërtimit të shtetit të ri. Duke
përgjithsuar përvojën e gjerathershme të lëvizjes kombëtare, kjo vepër e
plotësonte më së miri këtë mision.
Siç tregon titulli, vepra
përbëhet nga tri pjesë.

Pjesa e parë

I kushtohet historisë
së kaluar të Shqipërisë. Qëllimi i autorit është të provojë se populli
shqiptar është nga popujt më të vjetër të Evropës, me një gjuhë nga më
të vjetrat e më të bukurat, me kulturë e tradita të pasura, që ka të
drejtë të jetojë i lirë në mes të popujve të tjerë dhe kombeve të
qytetëruara. Si shumë rilindës të tjerë, Samiu mbron origjinën
pelazgjike të popullit shqiptar.
Një vend me rëndësi i jep në këtë
pjesë figurës së Skënderbeut dhe epokës së tij. Skënderbeun e cilëson si
një burrë që i ka shokët e rrallë në histori, kurse për epokën e tj
shkruan se "është m'ë bukur e m'ë bekuar e gjithë kohërave për vendin
tënë„, se atëherë i gjithë kombi ishte i bashkuar dhe u nderua në gjithë
botën. Kjo është një nga synimet kryesore të veprës; të forcojë te
shqiptarët ndërgjegjjen dhe krenarinë kombëtare.

Pjesa e dytë

Jep
me nota tronditëse një tablo realiste të Shqipërisë pas Tanzimatit.
"Qysh janë sot shqiptarët?„-pyet Samiu me shqetësim dhe tregon se
gjendja e vendit është e mjeruar nga çdo pikpamje. Burimin e këtij
mjerimi ai e sheh në rradhë të parë te zgjedha e huaj, që e ka lënë
vendin në varfëri, padituri, dhe errësirë. "Shqiptarët, - shkruan Samiu,
- janë robër të poshtuar(poshtëruar) e t'unjurë, të shkelur e të
çpërnderë(turpëruar).
Përshkrimi është edhe më i gjallë në kontrast
me të kaluarën, të cilën në përgjithësi autori e idealizon. Ndaj dhe
stili bëhet më zemërak, vepra e patriotit vlon nga revolta kundër
shtypjes kombëtare. Ata shqiptarë të veshur dikur me "roba të arta„ e të
farkëtuar me armët e argjëndta të trimërisë, shkruan Samiu, "Janë sot
lakuriq, me një këmishë që që s'ka ku ta zërë qeni. Vetë edhe zaptieja e
taksidari, e ngre shkopnë e i rreh duke thirrur; Pagoni! E ku të gjejë i
ziu që të paguajë? Atëherë shesin kanë, dhinë, ç'të kenë, edhe gjer në
qeramidhet e shtëpisë„.
Vend të rëndësishëm zë analiza që Samiu u bën
rreziqeve që i kanoseshin Shqipërisë.
Si gjithë rilindësit, ai
mendonte se rreziku i parë Shqipërisë i vinte nga Perandoria Osmane, të
cilën Samiu e quante
një të vdekur që duhej varrosur sa më parë. Sa
më gjatë të mbetej lidhur Shqipëria me këtë perandori të kalbur, aq më
keq do të ishte. Shteti osman dotë shembej së shpejti dhe Shqipëria mund
të groposej në gërmadhat e tij. Rreziku tjetër, mendon Samiu,
shqiptarëve u vinte prej lakmive të shovinistëve fqinjë, lakmi që i
mbështetnin fuqitë imperialiste.
Rreziqe të mëdha shqiptarëve edhe
prej grindjeve e përçarjeve midis tyre, sidomos prej përçarjes fetare,
gjithashtu prej padijes, prej mungesës së shkollave shqipe. Këto
rrethana i hapnin shteg rrezikut të asimilimit të shqiptarëve prej të
huajve.

Pjesa e tretë

Fillon me pyetjen: "A mund të
qëndrojë Shqipëria si është? Përgjigjja është, jo„. Në përgjithësi në
këtë pjesë Samiu paraqet programin e lëvizjes për të ardhmen e
Shqipërisë.
Nga analiza që u bëri rrethanave politike në fund të
shekullit XIX, Samiu arriti në përfundimin se rruga e vetme për të
shpëtuar nga zgjedha osmane dhe nga rreziku i copëtimit prej shteteve
fqinje ishte që Shqipëria të shkëputej nga Turqia menjëherë, para se ajo
të shembej dhe shqiptarët të formonin shtetin e tyre të pavarur. Autori
mendonte se kjo s'arrihej me lutje, por me rrugën e luftës së
armatosur. "Shqiptarët duhet t'i marrin ato që duan me pahir, t'i
kërkojnë me fjalë, po të kenë edhe pushkën plot„.
Si mendimtar
demokrat dhe iluminist, Samiu parashtron një projekt të gjerë me ide të
përparuara për të ardhmen e Shqipërisë. Ai nuk e pranon idenë e
monarkisë. Si formë regjimi sipas tij, Shqipëria duhet të ishte
republikë parlamentare që do të kishte në krye një pleqësi. Kushtetuta e
shtetit të ardhshëm shqiptar që propozonte Samiu, përshkrohet nga fryma
demokratike. Ideali i tij për këtë shtet ishte ideali i një demokracie
borgjeze. Si shprehës i pikëpamjevetë klasës së re të borgjezisë, ky
ishte një ideal i përparuar për kohën, sepse ai i kundërvihej shtetit
despotik osman.
Shumë i guximshëm e i përparuar për kohën ishte
projekti i Samiut edhe për zhvillimin ekonomik e shoqëror të vendit. Ai
kërkonte të ngrihej një industri kombëtare, të mëkëmbej bujqësia, të
zhvillohej komunikacioni automobilistik dhe hekurudhor, të forcohej
mbrojtja etj. Vëmendje të veçantë Samiu i kushtonte zhvillimit të
arsimit e të kulturës shqiptare. Si gjithë rilindësit, ai kishte bindjen
se ajo që u duhej më shumë shqiptarëve ishte dituria. Për përhapjen e
saj ai kërkonte një sistem arsimi të përgjithshëm e të detyrueshëm për
të gjithë, djem e vajza. Arsimin e donte në gjuhën amtare shqipe dhe
shkolla të ishte laike, e shkëputur nga kisha e xhamia, një shkollë që
të shërbente si vatër diturie dhe atdhetarizimi.
Samiu ëndërronte
Shqipërinë me shkolla të të gjitha kategorive, me universitet
("gjithëmësime„ siç e quante ai), me akademi të shkencave, muzeume e
biblioteka.
Siç shihet, në veprën "Shqipëria ç'ka qënë, ç'është e
ç'do të bëhet„ gjeti shprehje mendimi shqiptar më i përparuar
politiko-shoqëror i kohës. Me këtë vepër Samiu u bë ideologu më i shquar
i lëvizjes kombëtare shqiptare. Vepra e tij është një traktat
politiko-shoqëror, megjithatë ajo ka vlera të mëdha stilistike, një
gjuhë e gjallë, e shprehëse. Stili i prozës së Samiut është energjik,
herë polemist, herë fshikullues e herë me patos thirrës e mobilizues. "O
burrani o shqiptarë ! Zihuni me të dy duart në besë, në lidhje e në
bashkim, se kjo do t'ju shpëtojë!„
Fraza e Samiut është e qartë, me
mjete gjuhësore plot ngarkesë emocionale. Mbasi ka parashtruar krejt
programin e tij, ja si e mbyll veprën; "Ja qëllimi ynë! Ja puna jonë e
shenjtëruarë! Ja besa jonë! Në mes të shqiptarëve të vërtetë s'ka ndonjë
ndarje, ndonjë çarje, ndonjë ndryshim! Janë të tërë vëllezër, të gjithë
një trup, një mendje, një qëllim një besë!„
Kjo vepër solli një
ndihmesë të madhe për pasurimin e gjuhës letrare shqipe dhe për formimin
e stilit publiçistik.
Samiu vdiq në Stamboll më 1904, i përndjekur
nga autoritetet dhe i respektuar nga populli dhe opinoni përparimtar.

Bagëti e Bujqësia (analizë)

Poema "Bagëtia e bujqësia" u botua më
1886. Është një nga veprat më të bukura e më të frymëzuara jo vetëm të
Naimit, por edhe të krejt letërsisë së Rilindjes. Askush para Naimit nuk
i kishte kënduar dashurisë e mallit për atdhe, krenarisë kombëtare dhe
bukurisë së natyrës shqiptare me një patos aq të zjarrtë e me një gjuhë
poetike aq të ëmbël e të bukur.
Me këtë poemë Naimi krijoi poezinë e
madhe të Atdheut e të natyrës shqiptare. Kjo vepër jo vetëm u bë e
dashur për bashkatdhetarët, por krijoi një traditë të pasur edhe për
poetët që erdhën më pas.
Siç e tregon edhe titulli, poema përbëhet
nga dy pjesë. Në pjesën e parë flitet për punët e blegtorisë, për jetën
dhe punën e bariut, kurse në pjesën e dytë për punët e bujkut.
Megjithatë, kjo s'është aspak një vepër për këto fusha të jetës.
Prej
tyre poeti vetëm sa merr pikënisje për të shprehur ndjenjat e flakta
patriotike. Në të vërtetë, vepra është një himn poetik i frymëzuar,
kushtuar Atdheut, natyrës dhe njerëzve të tij.
Poema hapet me një
apostrofë madhështore, e cila me një qartësi të habitshme na sjell para
syve bukuritë e natyrës shqiptare, larminë dhe ngjyrat e saj, një
peizazh të pafund plot dritë e gjallëri.

O malet e Shqipërisë e
ju, o lisat e gjatë,
fushat e gjera me lule q'u kam ndër mend dit
`natë,
ju, bregore bukuroshe, e ju, lumenjt' e kulluar,
çuka,
kodra, brinja, gërxhe dhe pyje të gjelbëruar,
do të këndoj bagëtinë
që mbani ju e ushqeni
o vendëthit e bekuar ju mendjen ma dëfreni.

Motivi
i mallit për atdhe zë fill që në këto vargje dhe e përshkron gjithë
poemën. Larg vendlindjes, larg maleve dhe fushave, larg netëve të
magjishme dhe mëngjeseve plot zhurma jetësore, poeti ndien një mall
zhuritës për çdo gjë shqiptare. Në atdhe gjithçka është e bukur, ndaj
dhe dëshira për t'u kthyer është e papërmbajtur.
Kjo dëshirë për të
fluturuar drejt Shqipërisë është shprehur me mjete poetike nga më të
ndjerat. Poeti dëshiron të ketë "vrapin e veriut… krahë pëllumbi…,
nxitimin e lumit me valë". Me apostrofa plot drithërim ai i drejtohet
"fluturës krahëshkruar" ose "dallëndyshes bukuroshe" që t'ia marrin
zemrën e përmalluar e t'ia shpien në Shqipëri. Veçanërisht e goditur
është similituda, e ndërtuar mbi bazën e përfytyrimeve popullore të
marra nga jeta e bariut dhe e bujkut shqiptar:

Kur dëgjon zëthin e
s'ëmës qysh e lë qingji kopenë
blegërinë dy a tri herë edhe ikën e
merr dhenë,
edhe në i prefshin udhën njëzet a tridhjetë vetë,
e ta
trembin ai s'kthehet, po shkon në mes si shigjetë.
Ashtu dhe zemra
ime, më lë këtu, tek jam, mua,
vjen me vrap e me dëshirë aty, në
viset e tua.

Një tjetër motiv i fuqishëm, që e bën poemën të
dashur e frymëzuese edhe për ne sot, është krenaria për Shqipërinë,
krenaria për emrin shqiptar. Me dashurinë dhe krenarinë e flaktë
atdhetare, Naimi shprehu një nga idetë më të rëndësishme të lëvizjes
kombëtare. Ai synonte të ngjallte tek bashkatdhetarët ndërgjegjjen
kombëtare, t'i bënte të vetëdijshëm se ishin bij të një vendi me vlera
të gjithanshme, të një atdheu që priste shumë prej tyre. Zëri i poetit
buçet:

Ti Shqipëri, më ep nder, më ep emrin shqipëtar,
zemrën
ti ma gatove plot me dëshirë e me zjarr.

Ishte e para herë në
letërsinë tonë që një gjë e tillë shprehej kaq bukur, me kaq zjarr e
përkushtim. Në këto dy vargje Naimi mishëron një ide të madhe e të
përjetshme: nderin, dinjitetin njeriut ia jep Atdheu, balta e
vendlindjes, e gatuar me gjak e djersë, me historinë e me traditat, me
fisnikërinë, bujarinë e gjithë vlerat e tjera morale; lumturinë, gëzimin
dhe kuptimin e jetës njeriu mund ta gjejë në atdhè, në vatrën e vet,
mes njerëzve të vet.
Këto vargje të pavdekshme patën një ndikim të
jashtzakonshëm tek bashkatdhetarët, aq më tepër që shumë shqiptarë, të
mësuar nëpër shkolla të huaja e të verbuar nga propogandat
antishqiptare, e kishin për turp të pohonin kombësinë e tyre të vërtetë.
Vargjet e Naimit i prekën në zemër, ua drejtuan sytë dhe shpirtin nga
Atdheu, u kujtuan detyrën si bij të tij.
Poema e Naimit është një
vepër tipike romantike. Bota e pasur e ndjenjave, dëshira për t'u
arratisur "nga brengat, nga thashethemet", nga rrëmuja e qytetit
anadollak, krijon një gjendje emocionale të veçantë. Por romantizmi i
Naimit është aktiv. Poeti nuk tërhiqet në gjirin e natyrës për të
lënguar në vetmi e pikëllim. Përkundërazi duke u mrekulluar nga natyra e
bukur shqiptare, nga jeta e thjeshtë dhe e ndershme në vendin e tij,
nga fisnikëria e njerëzve të punës, ai ka dashur t'i nxisë shqiptarët ta
duan Atdheun, të kthehen në vatrën e tyre dhe lumturinë ta gjejnë në
punë .
Motivi i punës mund të themi se shtrihet në gjithë poemën, e
cila është kështu një himn për punën dhe për njerëzit e punës, për
bujqit dhe barinjtë. Poeti tregon në skena të bukura e plot lëvizje
veprimtarinë e përditshme të bariut, të stopanit që bën bulmet, të
bujkut që vë qetë përpara menatë; madje, edhe shpendët, kafshët dhe
kandrat janë në punë e në lëvizje të përhershme. Në këtë himnizim të
njerëzve të thjeshtë e jo të përfaqësuesëve të klasave të larta
parazitare, gjejmë edhe njëherë ndjenjat demokratike të Naimit.
Jetën
në atdhe Naimi e ka idealizuar, duke e paraqitur me ngjyrat më të
bukura e me tone idilike. Ai nuk ka dashur t'i paraqesë plagët dhe
kundërshtitë e mëdha të jetës në fshatin shqiptar të asaj kohe dhe kjo
bëhet me qëllim, që t'ua bëjë sa më të dashur vendlindjen shqiptarëve.
Megjithatë, aty-këtu depërton edhe ndonjë hollësi që tërthorazi flet për
ato plagë: varri i një udhëtari të vdekur larg shtëpisë, një plakë e
drobitur, një lypës. Mbi të gjitha plaga e madhe e robërisë, padituria,
përçarjet, nuk i shpëtojnë nga sytë. Ai i prek tërthorazi në vargjet që
mbyllin poemën, kur shpreh dëshirën që Shqipëria të hyjë në rrugën e
mbarësisë.

Tregomu dhe shqiptarët udhën e punës së mbarë,
bashkomi,
bëmi vëllezër edhe fjeshtë shqiptarë.
Falmi, falmi Shqipërisë ditën e
bardhë të lirisë,
udhën e vëllazërisë, vahn e gjithë mirësisë.
Nxirr
të vërtetën në shesh, paskëtaj të mbretërojë,
errësira të përndahet,
gënjeshtra të pushojë.

Vlerat artistike të poemës janë të
gjithanshme, ndaj dhe idetë e saj janë aq të prekshme. Figuracioni është
aq i pasur, i larmishëm e i vetvetishëm sa të krijon një ngazëllim të
papërmbajtur. Apostrofat drejtuar natyrës shqiptare, enumeracionet e
shumta që japin larminë e saj dhe të punëve, krahasimet dhe semilitudat e
goditura, epitetet e thjeshta dhe metaforat e bëjnë atë një nga veprat
më të frymëzuara të letërsisë sonë. Duke u nisur nga jeta baritore, nga
loja e qengjave rreth mëmave të tyre, Naimi krijon dhe simbole
shprehëse: fjala "mëmë" përsëritet aq shpesh, sa bëhet simbol, që
përgjihtëson përkushtimin e poetit ndaj tokës mëmë, Shqipërisë.
Në
këtë vepër Naimi përdor një shqipe të kulluar dhe, mbi të gjitha, arrit
të zbulojë me forcën e talentit poetik vlerat dhe mundësitë e mëdha
shprehëse të gjuhës sonë. Ai e ngriti atë në rrafshin e gjuhës së
poezisë së vërtetë, që mund të shprehte ndjenja nga më të hollat. Në
poemë gjejmë një leksik shumë të pasur baritor e fshatarak, thirrorë e
pasthirrma plot efekt, gjejmë prapashtesat përkëdhelëse zvogluese: -zë,
-thë, -osh (e), që sjellin aq ngrohtësi:

Vashë bukuroshe e
bariut, që vjen me llërë përveshur,
me zemër të dëfryer e me buzëzë
të qeshur…
në sythit tënd shoh gazë…,

Për t'u dhënë jetë ideve
e ndjenjave të zjarrta, Naimi krijoi një varg të ri në poezinë
shqiptare, vargun 16-rrokësh.
Vetëm ky varg i gjerë dhe i qetë mund
të jepte atë tabllo madhështore të natyrës shqiptare dhe ndjenjat e
përflakura të poetit, ndaj dhe mban emrin e tij, vargu naimjan.
"Bagëti
e bujqësia" është poemë liriko-epike, boshtin e së cilës e formon
lirizmi, shprehja e mendimeve dhe e ndjenjave që i vlojnënë shpirt
poetit. Bota romantike e Naimit përmblidhet në ekzaltimin nga bukuritë e
natyrës shqiptaree të jetës baritore e fshatarake, në dashurinë dhe
krenarinë për kombin, në optimizmin dhe ngazëllimin për ditën e bardhë
të lirisë. Poema mbetet një nga faqet më të bukura të poezisë së
Rilindjes, me ndikim të fuqishëm edhe në ditët tona.