Bardin se mund harresa

Çdo numër i botuar, vite me radhë, i revistës letrare “,JETA E RE”– ishte vepër madhore e Esad Mekulit në veçanti, dhe njëkohësisht të krijuesve shqiptarë dhe botërorë...

Esad Mekuli është njëri ndër poetët më të spikatur të letërsisë shqipe të viteve `30. Poetika e tij, e rëndësishme si për nga vlera artistike, ashtu edhe për nga domethënia historike letrare, vazhdimisht ka zgjuar në masë të madhe interesim dhe shqyrtim të gjithanshëm. Me përmbajtjen dhe strukturën e krijimtarisë së tij, Mekuli inkuadrohet në grupin e krijuesve të letërsisë shqipe të viteve `30 të shekullit tonë.

Dhembje, revoltë dhe ironi

Libri me vjersha nga ishulli i mallkuar “Avsha Ada” i Mekulit është një përmbledhje vjershash të frymëzuara nga një ambient i ri (me plagë të vjetra), nga realiteti i hidhur në Turqi. Edhe në këtë tufë vargjesh si në tërë krijimtarinë e tij, hetohet ajo nota sociale dhe përkushtimi kah problemet e kohës. Mekuli në çdo kohë dhe në çdo ambient është i angazhuar. Edhe pse është thënë se: Ajo që inspiron artin është e keqja..., prapëseprapë arti nuk është i thirrur vetëm ta prezantojë atë të keqe, por edhe ta luftojë.” Vepra dhe fjala e Esad Mekulit, së këndejmi, vihet në funksion të idealeve të kohës dhe të ambientit të ri, Avsha Ada. Edhe këtu poeti nuk qëndron në pozita neutrale as indiferente, as në anën e më të fortëve. Por, përkundrazi ai, duke qëndruar në anën e të përndjekurve sfidon të keqen dhe të fuqishmin. Në këtë antagonizëm dhe në këtë luftë njeriu i tij vazhdimisht mbetet kudo njeri. Avsha Ada”, “,Bisedë me Ismajlin”, “Fshati në mëngjes”, “Hapsanja”, “Bekshiu”, “Shpresa”, “Ciganët”, “Dy botëra”, “Sharap Bajram”, “Shishe mbi pullaz”, “Alltën kum” dhe “Pse”- janë të 12 vjershat e lidhura në një rreth të ngushtë kuptimi që përbëjnë këtë libër të vogël, por të pasur me atë që na ofron Mekuli.

Mekuli këtë ironi e sjell në thjerrëz poetike duke na kumtuar të vërtetat elementare. Avsha Ada, vend i shkretë, ishull i shkëputur, mbi të cilin edhe jeta edhe historia kanë gabuar. Një kënd mjaft i caktuar i të vëzhguarit, i qartë qysh në këtë poezi, ku ishulli është “vatër e përleshjeve shekullore”, na sugjeron përcaktimin etik dhe poetik të krijuesit dhe postulatet e tij jetësore. Të gjitha këto në kuadrin e një revolte specifike duke prezantuar dhe insistuar në bukurinë e Avsha Adës, ai na ofron këtë bukuri, ndonjëherë si revoltë ose lutje për vendin e mallkuar. Poeti këtë e ka shkruar si poezi të llojit të vet të dhembjes dhe admirimit. Në poezinë “Bisedë me Ismajlin”, me kumtesat në formë monologjike, poeti me një shqetësim esencial dhe kob të ishullit, na ofron një informacion të fortë jetësor. Me anë të lundrimit në anije të bardhë (çfarë ironie) arrijnë pushtuesit dhe përhapin shqetësim midis njerëzve, të cilët në shekuj jetojnë së bashku ,, më pak në gëzim, më tepër në mjerim.” Mekuli na ofron një panoramë poetike të llojit të vet të Avsha Adës: prej limaneve, rrugëve, çajtoreve, dokeve orientale, gjer te shpirti i qytetit - të personifikuara në fytyrat e peshkatarëve, bejlerëve, hanëmllareve të shehrit, snobeve, kuletë-mbushur, pastaj pasardhësit e tyre, etj. Më tutje, poeti në formë kontrasti na i afron dy botëra, dy shtresa njerëzish: 1. Ajsha – nuse me dimi gjer në kërçik dhe 2. Sheherjanet, me minifund dhe bikini kostume. Çdo poezi është medaljon i veçantë i bukurisë dhe medaljon i pikëllimit. Motivet sociale, temë e shpeshtë në këtë libër, i japin përshtypje këtij dimensioni të dytë. Poetët me imagjinatë të fortë kanë sukses në përpjekjen e njohjes gjer te identiteti i asaj objektives në subjektive, duke i dhuruar qenies së poezisë dinjitetin njerëzor. Në këtë kuadër zhduken relacionet hapësinore, poezia prek bregdetet, të cilat edhe nuk i lidhin urat e vërteta: dashuria është ajo, e cila paramendon çdo akt të vërtetë poetik. Poeti është ai që ndërton ura njerëzore. Në këtë kontekst, vjershat e Esad Mekulit nuk janë vetëm një shënim lirik në margjinat e verës, të takuar në Avsha Adë, por ato janë dëshmi të poetit që ka qenë e hapur dhe e afërt për vuajtjen e çdokujt.

Ëndrra, virtyti dhe zëri i ndërgjegjes

Në anijen “Shpresa”, në poezinë me të njëjtin emër agojnë mëngjeset e zbrazta, pa peshk, derisa peshkatarët ëndërrojnë “etën tjetër”. Vjersha “Hapsana”, është thelbi i këtij libri. Kjo është pamje posaçërisht e suksesshme e kësaj revolte metafizike. “Hapsana”, kjo fortifikatë në fortifikatë, kjo botë droje dhe drite, që në Avsha Adë është e zbrazët. Esadi në këtë vjershë qartë e paraqet këtë iluzion hapësinor. Këtë mund ta bëjë dikush i huaj, që nuk i mbetët më vend në ishullth.” Në të vërtetë, ajo “mbetet e hapur as e gjallë, as e vdekur.” Edhe në ishull vetëm mysafirët e paftuar shkaktojnë pengesa dhe prishin harmoninë shekullore. Është jashtë “Hapsanës” edhe jashtë ishullit, sipas parashikimit poetik të Mekulit, qëndron bota e dëshiruar.

Nën pamjen idilike të “Sharap Bajramit”, festës së verës, hareve, kur kënaqësia vetë për vete përjetohet, fshihet, tragjikja dhe drama njerëzore e banorit të Avsha Adës. Fati i këtij ishulli ia ka prerë akuzën dhe vulën e përhershme. Bukuria e aktit poetik është medium në të cilin të gjitha këto kundërthënie harmonizohen në një balancim të urtë të shprehjes poetike duke i dhënë, në shikim shënime të rastit një dimension të thellë, të rëndësisë dhe peshën e akuzës subtile. Në këtë aspekt është përmasë e kësaj poezie dhe rëndësisë së përgjithshme të librit.

Ëndrra e Esad Mekulit nuk ishte ëndërr e robit, por virtyt i atdhetarit dhe shkrimtarit të mirëfilltë, veprimtarit të mençur, guximtarit të urtë, bardit të sakrifikuar, largpamësit dhe çlirimtarit të paepur – është Ai me fjalën dhe veprën e Tij, është krenaria dhe kujtesa jonë kombëtare. Mbi të gjitha: Ai është mendje e zgjuar, forcë e ndërdijes dhe ndërgjegje e kohës sonë dhe kohëve në vijim...